جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اعتقاد به خدا از بخش های اصلی ادیان آسمانی می باشد. نوع شناخت خدا شالوده اصلی اعتقادات هر دین را شکل می دهد. در تمام ادیان الهی سعی و تلاش علماء دینی بر این است که کاملترین شناخت نسبت به معبود و مخلوق را ارائه نمایند. اعتبار شناخت الهی در ادیان بستگی به منبع شناختی دارد که شناخت به خداوند از آن منبعث شده است. دین اسلام به عنوان آخرین و کاملترین فرستاده آسمانی از این قاعده مستثنی نیست. علماء دینی در علوم مختلف اسلامی به دنبال ارائه کامل ترین و جامع ترین نوع معرفت از خداوند متعال بر اساس اسلوب و روش خاص همان علم می باشند با توجه بر اهمیت تکیه علوم دینی، بر منابع اسلامی همه دانشمندان بر آنند تا به نوعی مؤیدی از متون دینی بر استدلالات خود داشته باشند. از این رو همیشه روش های مختلف معرفت خدا در متون دینی مورد توجه اندیشمندان و دانشمندان بوده است. در این پایان نامه بر آنیم تا روش های مختلف معرفت خدا در صحیفه سجادیه را از دیدگاه علم کلام ، فلسفه و عرفان بررسی نماییم و مؤیداتی بر روش های معرفت خدا در این علوم از صحیفه سجادیه ارائه نماییم.

معرفت فطری از صانع عالم که معرفتی الهی و ناب می باشد ، طریقیت آن برای شناخت خداوند ، جزء متقن ترین طرق خداشناسی بشر است و انبیاء – علیهم السلام – نیز وظیفه ای تذکاری نسبت به آن دارند . از آنجا که این مسئله یک رویکرد درون دینی دارد مورد توجه فکری و خرد ورزی دین پژوهان نحله های مختلف حوزه دین قرار گرفته است . مکتب حکمت متعالیه صدرائی نیز به جهت إعمال روش میان رشته ای در بهره مندی از طرق ادراکی اسلاف و همچنین مکتب روائی مجلسی به لحاظ رویکرد ویژه نسبت به سنت در تفسیر و تأویل گزاره های دینی ؛ منطق گفتمان علمی خاصی را ارئه نموده اند ؛ تا جائی که استخراج معرفتی ، حاصل از مقایسه آراء دو مکتب می تواند ما را به یک حدس علمی از منظر دین برساند . در این رساله علاوه بر تحلیل و بررسی فطرت و معرفت فطری از منظر نحله های مختلف دین پژوه اسلامی ؛ به استخراج مبانی نظری ، تحلیل و تطبیق ره آورد فکری مدرسه حکمت متعالیه و مکتب روائی در خصوص معرفت فطری خداوند پرداخته شده است. مؤسس حکمت متعالیه بر این باور است که این معرفت ، شناختی پیشینی ، عام ، غیر اکتسابی ، بسیط ، تغییر ناپذیر برخاسته از ربط و حصه وجودی معالیل به علت العلل بوده است . رأی بنیانگذار مکتب روائی هم ، این می باشد که : شناخت فطری ، شناختی پیشینی ، آن سوئی ، خدادادی ، کلی ، اجمالی ، ثابت ، برخاسته از رابطه خالق و مخلوق به مقدار قرب و بعد انسان به خدا می باشد . تفاوت مبادی این دو دانشمند موجب دوگانگی در رویکرد و نتایج در مفهوم مسئله شده است.

چکیـده : منشأ آنچه که فاعلهای مختار انجام می دهند می تواند انگیزه های متعددی داشته باشد ،گاهی کاستی و نقص فاعل است که با انجام فعل رفع کاستی از خود می کند ،و یا با انجام دادن کاری رفع کمبود از دیگران می نماید. و گاهی برای دستیابی به سود و رساندن نفعی به دیگری عملی را صورت می دهد. پدید آورنده ی عالم فاعل مختاری است که بنا بر نظر محققین و اندیشمندان نمی توان افعال حضرتش را خالی از غرض دانست؛ چرا که فعل بی هدف و بدون غایت ،پوچ و بیهوده می باشد. اما غایت وغرض الهی که بر افعالش بویژه خلقت جهان مترتب است، بسیار بلند مرتبه تر و شریف تر از اهدافی است که در فاعل هایی مانند انسان نسبت به انجام کارهایش متصور است. در این نوشتار ضمن بیان هدفداری خلقت مخلوقات، اقوال و آراء صاحب نظران سه دیدگاه فکری معرفتی کلام، فلسفه و عرفان ،که هر یک از آنها با نظری خاص به نظام هستی نگریسته اند بیان کرده ایم.و در این میان با نقل آرای صاحب نظران مورد نظر و ارائه ی استدلالهای موافق ومخالف ، در نقض و ابرام بحث ازرهگذر براهین عقلی و نقلی ،مسائل متعدد و گوناگون در موضوع هدفمندی آفرینش را مورد مطالعه، بررسی و تدقیق قرار داده ایم . نوشته ی حاضر در پی تبیین و اثبات این مطلب است که هدف و غایت خداوند از خلقت مخلوقات، والاتر و شریف تر از هدف و غایتی است که انسان محدود تصور می کند.

بعد از حادثه عاشورا جامعه مسلمین دچار آسیب¬های فراوان گردید و از نظر اجتماعی- سیاسی و فرهنگی- علمی دچار تنش-ها و چالش های زیادی شد. امام سجاد (علیه السلام) در چنین جامعه¬ای فعالیت های متنوعی داشته اند، رویکرد به زبان دعا یکی از فعالیت های مهم ایشان بود که می¬توان برای این رویکرد علل مختلفی را شمارش کرد و همچنین می توان بخشی از فعالیت های حضرت را در مؤلفه های صحیفه سجادیه جستجو کرد.مطالعه تاریخ عمومی دوران امام سجاد(علیه السلام) و حوادث آن عصر کمک فراوانی در صورت بندی مؤلفه های صحیفه سجادیه بر اساس شرایط اجتماعی- سیاسی و فرهنگی- علمی آن زمان، می-کند. امام سجاد (علیه السلام) با رویکردی غیر مستقیم بسیاری از نگره های کلامی تشیع و اصول اخلاقی – سیاسی را در صحیفه سجادیه بیان نموده¬اند که با توجه به خصوصیات زبان دعا قابل استفاده در همه ادوار بشر می باشد.در این پژوهش ابتدا به علل رویکرد امام سجاد (علیه السلام) به زبان دعا اشاره شده است و بعد از آن به تحلیل و صورت بندی مؤلفه¬های صحیفه سجادیه بر اساس شرایط اجتماعی- سیاسی و فرهنگی-علمی دوران امام سجاد(علیه السلام) پرداخته شده است.

درآخرین لحظات عمر شریف پیامبر(ص) و در داستان آوردن کاغذ و قلم و بیان مطلبی برای گمراه¬نشدن امت، خلیفه دوم جمله¬ (حسبنا کتاب¬الله) را به زبان آورد که سبب جدایی کتاب از سنّت شد و تاثیر عمیقی در فهم از قرآن و مرادات آن به جا گذاشت و نحله¬ها و مشرب¬های مختلفی در رابطه با فهم کتاب ایجاد کرد. اگرچه نظریه کفایت کتاب در ابتدا بیشتر جنبه سیاسی داشت، اما در زمان خلفای سه¬گانه و تا سال¬ها پس از ایشان، نقل و استناد به سنت در تمامی زمینه¬ها و از جمله فهم کتاب کنار گذاشته شد. این اعمال اولاً، سبب مطرود¬ شدن سنّت شد و ثانیاً، جریان فهم قرآن را از مسیر اصلی خارج و راه را برای ورود مسلک¬های گوناگون در فهم کتاب هموار کرد . این نحله فکری، در قرن اخیر نیز توسط طرفداران آن، احیا شده و در تفسیر قرآن، یا به کلی سنت را کنار گذاشته¬اند و یا تاثیر آن در بیان مرادات کتاب را بسیار ناچیز شمرده¬اند. در این رساله، ضمن بررسی ریشه¬های تاریخی مساله کفایت کتاب از غیر آن و عدم احتیاج به سنت، رابطه کتاب و سنت مورد بحث قرارگرفته است و پس از رد دو نظریه حجیت سنت بدون کتاب و حجیت کتاب بدون سنت و پذیرش حجیت برای هردو منبع قرآن و سنت، چهار نظریه رابطه طولی با تقدم کتاب بر سنت، رابطه طولی با تقدم کتاب و رابطه عرضی در بقاء، رابطه عرضی میان کتاب و سنت، رابطه عرضی در مقام ثبوت و رابطه طولی با تقدم کتاب در مقام اثبات و دلایل هر کدام بررسی شده است و در نهایت، نظریه سوم، پذیرفته و بیان شده است که برداشت از ظواهر قرآن بدون در نظر گرفتن سنّت، برداشتی که حجیت و معذّریت داشته باشد، نخواهد بود. در واقع تبیینات سنّت پیرامون کتاب در حکم قرینه منفصل سخن خداوند است که بدون آن، نیل به مراد جدّی و مراد واقعی کتاب محال بوده و چاره¬ای جز مراجعه به سنت نخواهیم داشت.

معرفت از ریشه "عرف" به معنای شناخت و علم به چیزی به همان صورت که هست ، می باشد. توجه به نیروی مابعدالطبیعه و شناخت مبداء عالم از زمان های کهن تا کنون هاله ای از ابهام در ذهن بشر ایجاد نموده و او را با این پرسش رو به رو کرده است که چگونه می توان به معرفت و شناخت مبداء عالم دست یافت؟ و چه راهی آدمی را بهتر و سریع تر به این مقصود می رساند؟ در مقام پاسخ گویی به این پرسش دو جریان مهم تاریخی از دیرباز موجود بوده است که از لحاظ ماهیت و روش در مقابل هم قرار داشته اند. اول، جریان عقل و فلسفه و دوم، جریان قلب و عرفان. با دقت در اصحاب عقل و عرفان، می توان ملاصدرای شیرازی را به حق از نوآوران و اولیای فلسفه و حکمت دانست و بی تردید باید جلال الدین محمد بلخی را از ستارگان عالم عرفان به شمار آورد. اگر چه ابزار و وسیله شناخت در عرفان، دل و شهود قلبی می باشد، اما در بررسی آثار مولوی علاوه بر آن به اقبال و توجه ویژه وی به عقل نیز پی می بریم.هم چنین باید توجه نمود که فلسفه ملاصدرا همان گونه که بر عقل و استدلال تکیه دارد ، عرفان و شهود قلبی را نیز در درون خود جای داده است. این رساله به بررسی هر یک از دو جریان فلسفه و عرفان در باب شناخت خداوند و معرفه الله پرداخته و آراء دو تن از اندیشمندان و بزرگان آن یعنی صدرالمتالهین شیرازی و جلال الدین محمد بلخی را در این باره مورد تحلیل قرار می دهد.

آنچه در پیش رو دارید تحقیقی درباره توحید عبادی از منظر علامه حلّی و ابن تیمیه است. علامه حلّی از متکلمین و فقهای بزرگ مکتب امامیه و ابن تیمیه از علمای حنبلی مذهب و مؤسس فرق? سلفیه است. سلفیه، اصطلاحی نوظهور در تاریخ اندیشه اسلامی است که گروهی از اهل حدیث و پیروان احمدبن حنبل، ابن تیمیه و محمدبن عبدالوهاب برای خویش برگزیده اند. آنها شعار خود را تمسک به قرآن و سنّت و پیروی از سلف صالح، یعنی اصحاب رسول خدا(ص) و تابعین اصحاب و تابعینِ تابعین قرار داده اند که تقریباً مسلمانان سه قرن اول اسلام را تشکیل می دهد. سلفیه در روش شناخت نقل گرا و در فهم نقل، ظاهرگرا هستند. و چون عقل را قادر و شایسته فهم معارف الهی نمی دانند، رسالت آن را تنها فهم سخنان سلف صالح بر می شمارند. بر اساس مبانی معرفتی و هستی شناسی سلفیه، خدا موجودی قدیم، یکتا و بی شریک می باشد. لکن همانند انسان صفاتی زائد بر ذات و متغایر با یکدیگر دارد. سلفیه در تبیین و تفسیر صفات الهی از حیث معنا شناسی بر اساس اصل ظاهرگرایی در قرآن و سنّت، به تبعیّت از اصحاب حدیث به معانی ظاهری و عامیانه این صفات بسنده کرده و چون آنها را از متشابهات دانسته، کیفیتشان را مجهول و سوال از آن را بدعت می دانند. لذا قائلند که تنها باید بدانها ایمان آورد زیرا حقیقت را فقط خدا می داند و بس. در نتیجه توحید سلفیه بر خلاف آموزه های دینی تنها با وحدت عددی سازگار است. ابن تیمیه بر خلاف حکم عقل و سنّت الهی تمسک به اسباب و وسائط را نوعی شرک و منافی با عقائد توحیدی مسلمین می داند. و از آنجا که توحید را یا منحصر در عبادت می بیند و یا برای سایر مراتب آن تأثری در ایمان قائل نمی باشد، هر گونه توسل به غیر خداوند را به هر انگیزه و اعتقادی که باشد، بدعت و شرک در عبادت می شمارد. او در این حکم فرقی بین توسل به اولیاء الهی و بت ها و تماثیلی که مشرکین عصر جاهلیت می پرستیدند قائل نیست. از آنجا که او ثمر? وجودی پیامبر برای امّت و رابطه امّت با نبی را منحصر به زمان حیات دنیوی ایشان می داند، استغفار و شفاعت پیامبر در حق امّت را در عالم برزخ، تا روز قیامت غیر ممکن و یا بی فایده می شمارد. لذا بر همین مبنا مخاطب قرار دادن پیامبر(ص) برای طلب استغفار، شفاعت، توسل و تبرک جستن به آن حضرت را بدعت و منافی با توحید عبادی می داند. در مقابل این دیدگاه، آراء و عقائد علامه حلّی و سایر شاگردان مکتب عترت طاهره قرار می گیرد که با تعریفی که ایشان برای توحید و عبادت بر اساس منطق قرآن و سنّت ارائه می دهند، بطلان این عقاید ابن تیمیه و سلفیه روشن و مبرهن میگردد.

متون دینی به‌ویژه روایات به شکل صریح و غیرصریح شناخت خدا به خدا را توصیه و تأکید می‌کنند. توصیه «اعرفو الله بالله» ازجمله اینهاست. در دیدگاه ابن‌عربی شناخت خدا به خدا معرفتی، شهودی است که منحصر و مختص «اهل الله» است. ابن‌عربی با توجه به رویکرد عرفانی و مبتنی بر وحدت وجود و مظهر بودن عالم، شناخت خدا به خدا را تفسیر و آن را وهب الهی می‌داند که تنها اهل الله آن را در می‌یابند. بررسی جایگاه عقل در معرفت الله از دیدگاه وی حائز اهمیت است. وی با همه انتقاداتی که به راه برهان و استدلال که فلاسفه عهده‌دار آن هستند وارد می‌آورد عقل را نیز مشمول وهب الهی دانسته که آن هم فقط شامل عقول اهل الله می‌گردد. اهمیتی که محی الدین به راه عرفان و شهود می‌دهد شناخت خدا به خدا را منصرف در اهل عرفان دانسته و حتی معرفت شرع و تقلید از خدا را شایسته آنان می‌داند و بر راه‌های دیگر می‌تازد.

معرفت فطری از صانع عالم که معرفتی الهی و ناب می باشد ، طریقیت آن برای شناخت خداوند ، جزء متقن ترین طرق خداشناسی بشر است و انبیاء – علیهم السلام – نیز وظیفه ای تذکاری نسبت به آن دارند . از آنجا که این مسئله یک رویکرد درون دینی دارد مورد توجه فکری و خرد ورزی دین پژوهان نحله های مختلف حوزه دین قرار گرفته است . مکتب حکمت متعالیه صدرائی نیز به جهت إعمال روش میان رشته ای در بهره مندی از طرق ادراکی اسلاف و همچنین مکتب روائی مجلسی به لحاظ رویکرد ویژه نسبت به سنت در تفسیر و تأویل گزاره های دینی ؛ منطق گفتمان علمی خاصی را ارئه نموده اند ؛ تا جائی که استخراج معرفتی ، حاصل از مقایسه آراء دو مکتب می تواند ما را به یک حدس علمی از منظر دین برساند . در این رساله علاوه بر تحلیل و بررسی فطرت و معرفت فطری از منظر نحله های مختلف دین پژوه اسلامی ؛ به استخراج مبانی نظری ، تحلیل و تطبیق ره آورد فکری مدرسه حکمت متعالیه و مکتب روائی در خصوص معرفت فطری خداوند پرداخته شده است. مؤسس حکمت متعالیه بر این باور است که این معرفت ، شناختی پیشینی ، عام ، غیر اکتسابی ، بسیط ، تغییر ناپذیر برخاسته از ربط و حصه وجودی معالیل به علت العلل بوده است . رأی بنیانگذار مکتب روائی هم ، این می باشد که : شناخت فطری ، شناختی پیشینی ، آن سوئی ، خدادادی ، کلی ، اجمالی ، ثابت ، برخاسته از رابطه خالق و مخلوق به مقدار قرب و بعد انسان به خدا می باشد . تفاوت مبادی این دو دانشمند موجب دوگانگی در رویکرد و نتایج در مفهوم مسئله شده است