جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این مقاله نخست، شیوة تاریخ‌نگاری حال‌محور علم معرفی شده است؛ معیار، نقطة آغاز و نقطه پایان این­گونه تاریخ‌نگاری، نظریه‌های «علمیِ» کنونی می‌باشد. از دیدگاه نگارنده، مقابلة ویژگی‌های علوم پیشین با علم کنونی می‌تواند محک مناسبی در آزمون کارآمدی این شیوه باشد. بدین­ترتیب، کیمیا به­عنوان یک علم طبیعی در سده‌های گذشته لحاظ و به واکاوی کیمیای حسن بن زاهد کرمانی پرداخته می­شود. آنگاه، برخی موضوعات محوری کیمیا را استخراج کرده‌، آنها را در مواجهه با برخی ویژگی‌های بنیادی علم مدرن و نیز مفروضات اساسی تاریخ‌نگاری حال‌محور قرار می‌دهیم. نتیجه آنکه، تفاوت‌های علم کیمیا با علم مدرن چنان بنیادی و شباهت‌های آن دو چنان اندک است که نمی‌توان، به­رغم ادعای تاریخ‌نگاری حال‌محور، کیمیا را یک «پیش‌تاریخ» برای شیمی دانست. در بازسازی تاریخ علم به­نحو عام، و تاریخ کیمیا به­ نحو خاص، باید با دیدگاهی جامع‌نگرانه، چنان عمل کرد که مباحث گستردة نظری و عملی آن، وجوه مختلف کار با مواد، فرآیندهای عملی، و نیز زبان معمایی، رمزی و باطنی کیمیا و البته مسائل انسانی و اجتماعی مرتبط با آن، به همراه یکدیگر ملاحظه شود.

نگاه ایران، سرزمین اشراق، به‌آرامی، به سمت سهروردی دوخته می‌شود. این امر را می‌توان از اقبال مخاطبان به اثری از استاد دکتر کریم مجتهدی، که در این‌جا مورد معرفی و نقد قرار می‌گیرد، و نیز به ترجمۀ مجلد دوم از مجموعۀ «اسلام در سرزمین ایران»، اثر هانری کربن، با عنوان سهروردی و افلاطونیان ایران که بنده ترجمه کرده‌ام، به‌گونه‌ای ملموس درک کرد. نکات برجستۀ اثر دکتر کریم مجتهدی، به‌لحاظ روشی، بهره‌گیری از قوۀ خیال در بازسازی اندیشه و تاریخ، به‌لحاظ انسان‌شناختی، معرفی «انسان سالک» به‌مثابۀ انسان اشراقی، به‌لحاظ کلیت ساختار نظری، توجه به قصص رمزی، و به‌لحاظ تاریخی، تأمل در باب منابع حکمت اشراق است. با این حال، نقدهایی هم از زوایای مختلف بر اثر دکتر مجتهدی وارد است، که کوشیده‌ایم تصوری اجمالی از برخی از آن‌ها به دست دهیم.

تاریخ علم نگرش حال­محور به فلسفة علم، آن را صرفا ناظر بر علوم جدید مانند فیزیک و زیست­شناسی می­پندارد و بخش بزرگی از معرفت بشری مانند کیمیا را که در علم کنونی جایی ندارند، نادیده می­گیرد. این مقاله تلاش دارد با پرهیز از چنین نگرشی، به بررسی هستی­شناسانه ماهیت علم کیمیا نزد حسن بن زاهد کرمانی، کیمیاگر ایرانی سدة هشتم هجری بپردازد. آثار حسن بن زاهد، حاوی ساختاری قوی و اندیشه­ای منسجم در باب کیمیاست. تعریف کیمیا به عنوان عالم اوسط در اندیشة او نقش محوری دارد و مهم­تر آنکه کاربست این مفهوم که کیمیا عالم اوسط است شالودة نظام کیمیایی وی قرار گرفته است. ما در این نوشتار، ابتدا با بهره جستن از شواهدی از حکمت اسلامی، خارج از اندیشة حسن بن زاهد، در چند و چون عالم اوسط بودن کیمیا تأمل نموده­ایم و آنگاه با رویکرد هرمنوتیکی به متن آثار حسن بن زاهد، چهار دلیلی را که وی خود بر عالم اوسط بودن کیمیا اقامه کرده است، تشریح کرده­ایم.­ همچنین در این مقاله نشان داده­ایم که وجه وساطت کیمیا به عنوان عالم اوسط، تشابه و تناظر بین عوالم سه­گانه است و این تشابه و تناظر بر محمل عناصر چهارگانه و خواص آنها استوار شده است.