جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

موضوع اعجاز در ادبیات اسلامی از مباحث مهم به شمار می‌رود. مسلمانان از قرون اولیه بررسی مساله اعجاز را مخصوصا اعجاز قرآن کریم را با هدف تاکید دائمی بر مرجعیت الهی این کتاب ،در دستور عمل خود قرار دادند. و در دوران معاصر می‌بینیم که علامه طباطبائی از کار پیشینیان خود تبعیت نموده و با همان روش به بررسی این موضوع پرداخته است و تلاش کرده است که وقوع اعجاز و معجزه بودن قرآن را اثبات کند تا قداست این کتاب سترگ را مورد تاکید قرار دهد. درست همزمان با علامه طباطبائی، دکتر محمد ارکون که شدیدا تحت تاثیر مدرنیته بود و تلاش می کرد تا قرائتی سکولار از اسلام ارائه دهد و نشانه‌های تز خود را وضع می کند، نگاه جدید خود را نسبت به قرآن بیان می‌کند و با بشری دانستن آن، تمامی مباحث قرآنی و از جمله اعجاز قرآن را بر اساس این نگاه قرائت می کند. در این پژوهش با تکیه بر روش توصیفی و تحلیلی، آن را به پنچ فصل تقسیم کردیم: فصل کلیات که کلیات موضوع پژوهش و تعاریف مهم‌ترین مفاهیم مطرح در آن ارائه می شود و سپس در فصل دوم به بررسی موضوع اعجاز در ادبیات اسلامی پرداخته‌ایم و تلاش کردیم نگاهی مختصر به آراء مهم دانشمندان شیعه و سنی در این موضوع داشته باشیم تا به چگونگی روند بحث اعجاز در ادبیات اسلامی و نیز میزان همراهی و اتکاء علامه طباطبائی و دکتر ارکون به میراث اسلامی پی ببریم. فصل سوم را به بررسی اعجاز از دیدگاه علامه از اثبات امور خارق عادت تا اصل وقوع اعجاز و نهایتا اعجاز قرآن بپردازیم. فصل چهارم را به روش دکتر ارکون که بر اساس آن قرائت خود را از ادبیات اسلامی و مباحث دینی ارائه نموده تا فهم خاصی که با اتکاء بر این روش به دست داده‌اند، اختصاص داده‌ایم. و در نهایتا در فصل پنجم به بررسی تطبیقی و مقایسه‌ای دیدگاه‌های این دو شخصیت مورد نظر اختصاص داده‌ایم و نظر هر یک را بر نتایج حاصله اش تقدیم نمودم. و در تمام این فصول به طور اساسی از نوشته های علامه طباطبائی و دکتر ارکون که در کتاب‌ها و مقالات این دو ارائه شده است استفاده نموده‌ام.

از گذشته تا کنون، حروف مقطعه در دیدگاه مفسران قرآن کریم تحلیل‌های متفاوتی داشته است. آیت‌الله معرفت این دیدگاه‌ها را طبق دو مبنا دسته‌بندی کرده‌اند. عده‌ای حروف مقطعه را از متشابهات مجهول و علم مستوری می‌دانند که جز خدا برآن واقف نیست و دسته‌ای دیگر آن را رموزی بین خداوند و پیامبرش می‌دانند و آنچه از معانی برای این حروف گفته شده نوعی رمزگشایی است. آیت‌الله جوادی آملی به‌صورت دیگری دیدگاه مفسران را در تفسیر خود مطرح می‌کنند و به نقد آن می‌پردازند. این دو عالم بزرگ، نه‌تنها در چگونگی نگاه به اقوال دربارة حروف مقطعه اختلاف‌نظر دارند؛ بلکه در نتیجة نهایی و قول برگزیده نیز نظرهای متفاوتی را مطرح کرده‌اند. نوشتار حاضر، ضمن اشاره مختصر به اقوال مختلف، به تبیین دیدگاه آیت‌الله معرفت و نقد آن توسط آیت‌الله جوادی آملی پرداخته است.

علامه امینی (م1390ق) در جلد نخست کتاب «الغدیر فی الکتاب والسنه و الادب»، بخشی را تحت عنوان «المناشده و الاحتجاج بحدیث الغدیر الشریف» آورده که در آن به بررسی گواهی گرفتن­ها و استدلال­های افراد مختلف به حدیث غدیر، در جهت اثبات وقوع حادثه غدیر و نیز دلالت آن بر خلافت بلافصل حضرت علی7 پس از پیامبر6 پرداخته است. علامه امینی در این قسمت از کتاب به نقل از منابع اهل سنت، نُه مناشده و دوازده احتجاج و نیز حدیث رکبان را آورده که در آن سوارانی در محضر حضرت علی7، به شنیدن حدیث غدیر گواهی می­دهند. علامه امینی ضمن تأکید بر ثقه بودن راویان این احادیث نزد عامه، تواتر حدیث غدیر را نیز نتیجه­گیری کرده و در ضمن آن تحریف­هایی را که در بیان این نقل­ها صورت گرفته، آشکار ساخته است.

در رایج‌ترین تعریف ارائه شده از اصطلاح «روش تفسیر»، معنای منبع تفسیر و در سایر تعاریف به مفاهیمی چون مبانی، قواعد و گرایش تفسیری اشاره شده است. چنین تعاریفی، به دلیل عدم ترادف با روش، عدم ارائه دلیل برای بیان این تعاریف، خلط مفاهیم، محدودسازی مفهوم کلی روش تفسیر در مفاهیم جزئی و غفلت از شکل نظامند روش‌ها، نیازمند بازتعریف است. با توجه به تعریف هریک از این مفاهیم، اصطلاح روش تفسیر، به شکلی نظامند، تمام آنهارا در بر می‌گیرد. یعنی هر روش تفسیری از مبانی مورد پذیرش مفسر، آغاز می‌گردد و بر اساس قواعد مصونیت بخش از خطای مفسر، به بهره‌گیری از منابع معتبر می‌پردازد تا تفسیری روشمند ارائه دهد. از ابتدا تا انتهای تفسیر ارائه شده از سوی مفسر، تمایل و تخصص مفسر در برداشت وی از آیات با تاکید بر مبنا یا قاعده‌ای، بیش از سایر مبانی یا قواعد دیگر، به چشم می‌آید که گرایش تفسیری وی محسوب می‌گردد. هریک از این اجزا در روش تفسیر، نقشی را به عهده دارند که همچون اجزاء یک ساختار، مرتبط و هماهنگ با یکدیگر عمل می‌نمایند.

گفتاری یا نوشتاری بودن زبان قرآن از موضوعات نوپدید در قرآن‌پژوهی معاصر است که پذیرش هر دیدگاهی در این باب، نوع رویکرد به کلام الهی و فهم آن را متفاوت می‌سازد. با وجود نگارش آثاری چند پیرامون این موضوع، بسیاری از نگاشته‌ها به تمایز میان دوگانۀ «گفتار/نوشتار» با دوگانۀ «گفتاری/نوشتاری» توجه نکرده و لذا دچار خلط بین مفهوم «نوشتار» و «نوشتاری» از یک طرف و مفهوم «گفتار» و «گفتاری» از طرف دیگر شده‌اند. جستار حاضر در روشی توصیفی-تحلیلی با تبیین تفاوت میان دوگانه‌های مذکور و تفکیک حوزه پژوهش هر کدام، قرآن را به مثابه رخداد زبانی لحاظ کرده و مبتنی بر روایات به بررسی شاخصه‌های آن در دوگانه «گفتار/نوشتار» پرداخته است. بررسی انجام گرفته نشان می‌دهد قرآن کریم تلفیقی از شاخصه‌های گفتار (همچون حضوری بودنِ رابطه زبانی، وابستگی زیاد به واحدهای زبرزنجیری) و شاخصه‌های نوشتار (مانند تعیّن پیشانزولی متن، یکسویه بودن ارتباط زبانی) را دارا می‌باشد.

زبان قرآن و چگونگی منطق بیانی آن، از جمله موضوعاتی است که در دوره معاصر در کانون توجه قرآن‌پژوهان قرار گرفته است. تحقیقات صورت گرفته در این زمینه عموماً مبتنی بر دستاوردهای دانش زبان‌شناسی و معناشناسی و یا بر محور مباحث زبان دین در غرب، بوده است و کمتر پژوهشی با محور قراردادن روایات معصومان(ع) به تحلیل و تبیین زبان قرآن پرداخته است. از این‌رو، با نظر به جایگاه تبیینی منحصر به فرد روایات نسبت به قرآن، پژوهش حاضر مبتنی بر روش تحلیل محتوای کیفی با رویکرد قیاسی-استقرایی به بررسی روایات پرداخته و تلاش نموده است نظرگاه روایات را نسبت به برخی از مهمترین موضوعات زبان قرآن، استخراج کند. نتایج بدست آمده از بررسی روایات نشان می‌دهد که قرآن به لحاظ گفتاری و نوشتاری بودن، تلفیقی از شاخصه‌ها در دوگانه «گفتار/نوشتار» را دارا است. زبان قرآن علاوه بر کارکرد معرفت‌بخشی برخوردار از کارکرد انگیزشی نیز است تا بدان‌جا که ظهور این کارکرد در تأثیرگذاری و شورانگیزی قرآن می‌تواند معیار همانندآوری در آیات تحدّی باشد. قرآن دارای لایه‌های دلالی متعدد در سطح ظاهر و باطن است که همگی در چارچوب قواعد زبان عرفی قرار دارند. دلالت‌های پنهان بیان شده در روایات تأویلی دلالت‌هایی گسسته و بی‌ارتباط از یکدیگر نبوده بلکه دارای ارتباطات معنایی منطقی و خردپذیر هستند. ملاک در فهم‌پذیری قرآن، فهم عرف آگاه به عربی عصر نزول، فهم معانی مقصودِ برآمده از دلالت‌های عرفی و تحقق فهم به نحو موجبه جزئیه است. زبان قرآن کاملاً منطبق با زبان قوم عرب نبوده و در نسبت با آن دارای شباهت‌ها و تفاوت‌هایی است. تعامل قرآن با فرهنگ زمانه به گونه‌ای بوده است که علی‌رغم تحوّل‌آفرینی و اصلاح‌گری نه تنها به مقبولیت اجتماعی آن ضربه نزده بلکه آن را ارتقا نیز بخشیده است. تناظر دلالی در قرآن دارای دو سطح سازگاری درونی و پیوستگی شبکه‌ای است که دومی از اختصاصات قرآن کریم می‌باشد.

«امکان تفسیر قرآن برای غیر معصومان» از موضوعاتی است که محدث فتونی در مقدمه تفسیر مرآة الأنوار بدان پرداخته و در صدد جمع میان روایاتِ آن برآمده. او با استناد به روایات متعدد، علم به قرآن را منحصر در اهل‌بیت‌ دانسته و ادعا می‌کند که غیر آن بزرگواران، بدون ارشاد ایشان و عنایت خدا، اکثر تنزیل و ظاهر قرآن را نمی‌فهمند تا چه رسد تأویل و باطن آن را. وی در گام بعد، با ذکر برخی آیات و روایاتی که عموم مؤمنان را به قرآن و تأمل در آن فرا خوانده و با اشاره به صحابه‌ای که عالم به تأویل قرآن بوده‌اند، تفسیر و تأویل قرآن را برای کسانی که نزد ائمه‌ شاگردی کنند و اصول و قواعد تفسیری را از سخنان ایشان استنتاج کنند، ممکن می‌داند. این مقاله در گام نخست، ادعای اول فتونی را نقد و تکمیل می‌کند و با استفاده از روایات مورد پذیرش خود او، حتی فهم اندک مخالفین ائمه‌ از قرآن را هم به آن بزرگواران برمی‌گرداند و تبیین جامع‌تری را در جمع روایات مربوطه ارائه می‌دهد و در گام بعد، بر محور تفکیک «تعلّم اصول تفسیری روایات اهل‌بیت‌» از «تعلّم باطنی نزد اهل‌بیت‌ و کسب نور از ایشان» و با اثبات ذومراتب بودن این تعلّم و تنوّر، نقد و تکمیلی بر نحوه استدلال فتونی در اثبات امکان تفسیر قرآن برای شاگردان ائمه‌ دارد.

در میان روایات تفسیری، روایات تأویلی به جهت معرفتی جایگاه ویژه‌ای دارند. این روایات - که بازگو کننده دلالت‌های غیر ظاهر کلام الهی هستند - کمتر بررِسی معناشناختی شده است و بیشتر تحت ‏تأثیر انگاره فراعرفی بودن، تحلیل محتوایی آن‌ها خارج از توانایی بشر تلقی می‌شود. چنین رهیافتی نه تنها شیعه را در موضع اتهامِ تعطیلی عقل در فهم کلام الهی قرار داده، بلکه راه دست‏یابی به بخش وسیعی از معارف قرآن را نیز مسدود کرده است. نظر به اهمیت ارائه تحلیل‌های خردپذیر از این روایات، جستار حاضر با هدف کشف ارتباطات مفهومی بین معانی باطنی ابتدا به بررسی مفهوم بافت ظاهر و پنهان پرداخته و سپس با ارائه نمونه‌های عینی در سه حوزه مفهومیِ «حیات و ممات»، «نعمت» و «نبأ عظیم» نشان می‌دهد که معانی باطنی فاقد ارتباط مفهومی نبوده، بلکه در بافت پنهان دارای ارتباطات معنایی منطقی هستند که شبکه‌های مفهومی گسترده‌ای را شکل می‌دهند.

تفسیر که به پرده برداشتن از چهره کلمات و جملات آیات قرآن تعریف شده، روش‌هایی دارد که ازجمله آنها روش تفسیر قرآن به قرآن است. در این روش برخی با ادعای کفایت قرآن برای بیان معانی خویش، نیازی به استفاده از روایات در تفسیر آیات نمی‌بینند. در میان تفاسیر شیعه، ازجمله تفاسیر مدعی پیروی از این روش، تفسیر تسنیم است. در این تفسیر که تکمله تفسیر المیزان شمرده شده، مفسر با جدا نمودن بخش روایی از بخش تفسیر، تلاش کرده در کشف مدالیل و مقاصد آیات از خود آیات کمک گیرد، ازاین‌رو مفسر از قرآن‌بسندگان در تفسیر شمرده شده است. این مقاله با مروری در این تفسیر، نشانگر آن است که نمی‌توان مفسر را از قرآن‌بسندگان در تفسیر شمرد؛ زیرا به جز در بخش «بحث روایی» و قسمت‌های «اشارات و لطائف» در بخش تفسیر این کتاب نیز در مواردی از روایات استفاده شده است و این خود نقضی بر ادعای قرآن‌بسندگی در این تفسیر و نشانی از عدول مفسر از مبنای خود در تفکیک جایگاه تفسیر قرآن به قرآن از مباحث روایی است. این موارد اغلب در تعیین مصداق و کشف مراد از واژگانی است که در معنای آنها ابهام وجود داشته است.

حفظ اسلام و ارزش‌های اسلامی وابسته به حاکمیت اسلامی قدرتمند است. حاکمیت اسلامی باید دارای حریمی باشد تا مصالح پنج‌گانه جامعه اسلامی؛ عقل، دین، جان، مال و ناموس، مخدوش نگردد. از آیات اجتماعی قرآن که ناظر به ضرورت آرامش در جامعه اسلامی و ثبات امنیت و حاکمیت اسلامی است، آیه 9 سوره حجرات است. این مقاله درصدد است تا ضمن مفهوم‌شناسی «بغی» در این آیه شریفه، به این سؤال ـ که اعتراض به چه حاکمی و چه نوع اعتراضی و با چه شرایطی بغی محسوب می‌شود؟ ـ پاسخ دهد. نتیجه این مقاله با تأمل در آیات قرآن کریم به‌ویژه آیه مورد اشاره، به‌عنوان مهمترین خاستگاه این مفهوم، و روایات معصومان^ آن است که «بغی» اختصاص به خروج علیه امام معصوم ندارد و خروج علیه امام حاکم عادل را نیز شامل می‌شود، چنانکه قیام علیه حاکم جائر از اساس، بغی شمرده نمی‌شود؛ نه آنکه بغیِ به‌حق و ممدوح باشد. نیز اقدامی بغی محسوب می‌شود که اقدام‌کننده مسلمان باشد، نه غیرمسلمان؛ گروهی باشد، نه انفرادی؛ مسلحانه و خشونت‌آمیز باشد، نه مسالمت‌آمیز و قصد خروج آنان علیه امام معصوم یا عادل احراز گردد.