جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

الشيعة في كتاب بغية الطلب في تاريخ حلب (لابن العديم 588 - 660ق)، گزيده‌اى است با موضوع «شيعه» از كتاب «بغية الطلب في تاريخ حلب»، نوشته عمر بن احمد بن ابى‌جراده حلبى، معروف به «ابن عديم» (588 - 660ق) كه با تحقيق شيخ حسین واثقى، با نام مذكور منتشر شده است. يكى از علل بلندآوازگى ابن عديم آثار و تحقيقات وسيع وى در موضوعات مختلف علمى، ادبى، فقهى، كلامى و تاريخى است. اثر معروف او درباره تاريخ حلب در آن روزگار و پس از آن از اقبال فراوان برخوردار شد و نزدیک به همه مورخان معاصر وى و سده‌هاى بعدى از آن بهره بردند. «بغية الطلب في تاريخ حلب» كه به‌صورت 40، 30 و 10 جلدى منتشر شده، نخستين اثر در تاريخ حلب است. اين كتاب دربردارنده احوال عالمان، حاكمان، سرزمين، مردم و ديگر مسائل جغرافيايى، سياسى، علمى و مذهبى حلب است. محقق كتاب در مقدمه مى‌نويسد: «شهر حلب از بزرگ‌ترين شهرهاى اسلامى و مراكز علمى از قرن اول هجرى تا زمان حاضر بوده است. از قرن دوم، مردان بزرگى از اصحاب امام جعفر صادق(ع) در اين شهر بوده‌اند كه رجاليون آنها را توثيق و تكريم كرده‌اند، اما در قرن چهارم تشيع در حلب نقش درخشانى داشته است و مبالغه نيست اگر بگوييم در آن زمان مذهب غالب مردم، تشيع بوده؛ چراكه سيف‌الدوله اظهار تشيع مى‌كرد، لذا غالب اهل حلب شيعه شدند. محقق كتاب در مقدمه به كلامى از ابن عديم اشاره مى‌كند كه از آن استفاده مى‌شود كه تشيع تنها مذهب مردم حلب در قرن پنجم هجرى بوده است. وى سپس برخلاف اعتقاد عده‌اى كه نویسنده كتاب را شيعه مى‌دانند، وى را سنى مى‌داند و بر اين موضوع ادله‌اى نيز اقامه مى‌كند. از جمله ويژگى‌هاى اين اثر آن است كه شرح حال عده‌اى از علماى شيعه‌ى اماميه را كه شرح حال آنها سابقاً در هيچ كتاب شيعه و سنى ذكر نشده، مى‌توان در اين اثر يافت. بخش اول كتاب با ذكر اسامى 141 تن از كسانى كه در صفين با اميرالمؤنين حاضر بوده‌اند، آغاز شده است. درباره برخى افراد، تنها به نام آنها بسنده شده است. در بين اسامى مذكور، اويس قرنى، حسین بن على بن ابى‌طالب(ع) و مالك اشتر نخعى و عمار بن ياسر نيز ديده مى‌شود. نویسنده، درباره عمار مى‌نويسد: شهادت عمار تأثير عظيمى در تمييز حق از باطل داشت؛ چراكه روايات متواترى از نبى اكرم(ص) درباره قتل عمار به دست گروه باطل ذكر شده است. در بخش بعد، شرح حال 40 شخصيت از علماى شيعه حلب ذكر شده است. سپس اسامى پنج نفر از علما كه شيعه بودن آنها محتمل است، آمده است.در بخش ديگرى از كتاب با نام فوائد پراكنده، هفت مطلب درباره تشيع ذكر شده كه از آن جمله است: اقامه عزاى امام حسین(ع) در روز عاشورا در مدينه منوره، جشن روز عيد غدير در بغداد، در رؤيا ديده شدن اميرالمؤمنين توسط مرد سنى و حزن و اندوه آن حضرت درباره اسيران كربلا. بيوت بنوزهره، بنوحمدان و بنوخشاب، سه خانه‌اى است كه در كتاب به آنها اشاره شده است.آخرين بخش كتاب به اشراف و بزرگان علوى حلب به نقل از كتاب «موارد الأتحاف» عبدالرزاق كمونه حسینى، اختصاص دارد

الشيعة في كتاب بغية الطلب في تاريخ حلب (لابن العديم 588 - 660ق)، گزيده‌اى است با موضوع «شيعه» از كتاب «بغية الطلب في تاريخ حلب»، نوشته عمر بن احمد بن ابى‌جراده حلبى، معروف به «ابن عديم» (588 - 660ق) كه با تحقيق شيخ حسين واثقى، با نام مذكور منتشر شده است. كتاب، مشتمل بر يك مقدمه و شش بخش است. هريك از بخش‌ها نيز خود مشتمل بر عناوينى است. «بغية الطلب في تاريخ حلب» كه به‌صورت 40، 30 و 10 جلدى منتشر شده، نخستين اثر در تاريخ حلب است. اين كتاب دربردارنده احوال عالمان، حاكمان، سرزمين، مردم و ديگر مسائل جغرافيايى، سياسى، علمى و مذهبى حلب است. محقق كتاب در مقدمه مى‌نويسد: «شهر حلب از بزرگ‌ترين شهرهاى اسلامى و مراكز علمى از قرن اول هجرى تا زمان حاضر بوده است. از قرن دوم، مردان بزرگى از اصحاب امام جعفر صادق (علیه السلام) در اين شهر بوده‌اند كه رجاليون آنها را توثيق و تكريم كرده‌اند، اما در قرن چهارم تشيع در حلب نقش درخشانى داشته است و مبالغه نيست اگر بگوييم در آن زمان مذهب غالب مردم، تشيع بوده؛ چراكه سيف‌الدوله اظهار تشيع مى‌كرد، لذا غالب اهل حلب شيعه شدند. محقق كتاب در مقدمه به كلامى از ابن عديم اشاره مى‌كند كه از آن استفاده مى‌شود كه تشيع تنها مذهب مردم حلب در قرن پنجم هجرى بوده است. وى سپس برخلاف اعتقاد عده‌اى كه نويسنده كتاب را شيعه مى‌دانند، وى را سنى مى‌داند و بر اين موضوع ادله‌اى نيز اقامه مى‌كند. از جمله ويژگى‌هاى اين اثر آن است كه شرح حال عده‌اى از علماى شيعه‌ى اماميه را كه شرح حال آنها سابقاً در هيچ كتاب شيعه و سنى ذكر نشده، مى‌توان در اين اثر يافت.

حضور برجسته دانشمندان شیعه در نیمه اول قرن یازدهم هجری در مکه معظمه، از مسائل قابل توجهی است که جا دارد، هرچند به‌طور فشرده و مختصر، بدان پرداخته شود. چنین بر می‌آید که در آن زمان، عالمان شیعه مهاجر ایرانی و لبنانی، در مکه حضوری چشم‌گیر داشته‌اند و با آزادی نسبی، علاوه بر عبادت، می‌توانستند به کار تعلیم و تعلّم و تألیف و نسخه برداری کتب مذهبی بپردازند و بازار علوم مذهبیِ شیعی را در مکه رونق دهند. به تعبیر علّامه سید حسن صدر، در آن روزگار، مکّه مکرّمه، منزل‌گاه علمای شیعه بوده است. شاید بتوان گفت که حضور آزاد و فعال دانشمندان شیعه در مکه، در قرن یازدهم، در مقایسه با قرون دیگر اسلامی، یک استثنا است که دیگر تکرار نشده است. اکنون این پرسش مطرح می‌شود که چه عامل یا عواملی سبب شده است که در آن برهه از تاریخ، جمعی از علمای شیعه در مکه گردهم آیند و حوزه علوم دینیِ شیعی را تشکیل دهند؟ و در رونق فرهنگ شیعی بکوشند و در بازسازی کعبه، به سال 1040 ه. مشارکت کنند و درباره آن تجدید بنا، دو کتاب به نام‌های: «مفرّحةالأنام فی تأسیس بیت اللَّه الحرام» و «أبنیة الکعبه» بنگارند؟ به نظر می‌رسد شیوه حکومت و رفتار حاکمان مکه به‌گونه‌ای بوده که زمینه چنین حضور فعالی را فراهم می‌کرده است. در آن زمان، حکومت به دست شُرفا و سادات بوده که گر چه سنّی بوده‌اند، اما گرایش و میلی به تشیع داشته‌اند. اشاره به این نکته لازم است که منبع این نوشته، عمدتاً جلد پنجم کتاب «طبقات اعلام الشیعه» نوشته علّامه بزرگوار شیخ آقا بزرگ تهرانی است که در قرن چهاردهم هجری می‌زیسته است. آن بزرگ مرد، بیشتر آگاهی‌های خود را از نسخه‌های خطی به دست آورده و این نشان می‌دهد اطلاعات وی، پر بها و منحصر به فرد است؛ زیرا دسترسی وسیع به کتاب‌های خطی در زمان ما، آنگونه که برای او به هنگام تدوین کتاب عظیم «الذریعه ...» فراهم بود، میسور نیست. آری، اگر توفیق نگاه دوباره و همه جانبه به کتاب‌های خطی، برای فرد یا گروهی، در مقیاس وسیع پیش آید و همه اطلاعات جانبیِ آن‌ها؛ از قبیل: کاتب‌ها، سفارش دهنده‌ها، زمان شروع و پایان و نیز مکان تألیف و نسخه برداری، همچنین بلاغ‌ها، انهاءها، اجازه‌ها، تملّک‌ها و ... از آن‌ها استخراج و به رایانه داده شود، می‌توان امیدوار بود که گوشه‌هایی تاریک از تاریخ ما روشن و بسیاری از علمای ما شناخته شوند. البته شیخ آقا بزرگ تهرانی، در کتاب «طبقات اعلام الشیعه» در صدد فراهم آوردن زندگی‌نامه دانشمندان شیعه، به‌طور عام بوده است، نه با رویکرد حضور آنان در مکه مکرمه. به یقین، اگر وی با این دیدگاه قلم می‌زد یا به این موضوع توجّه ویژه داشت، آگاهی‌های بیشتری فراهم می‌آورد و در اختیار ما می‌گذاشت. اکنون ما، در این نوشتار، 74 تن از عالمان و دانشمندان شیعی را، که در سده یازدهم هجری در مکه می‌زیسته‌اند، معرفی می‌کنیم و آنگاه گزارشی از 30 کتاب شیعی، که در آن قرن در مکه تألیف یا استنساخ شده‌اند، می‌آوریم و سپس نگاهی کوتاه خواهیم داشت به دانشمندان و کتابهای شیعی در مدینه منوره در قرن یازدهم. گفتنی است در آن دوره تألیف، نسخه‌برداری، و خرید و فروش کتب شیعه در مکه رواج داشته و از آن‌جا به شهرهای دیگر شیعه نشین هم برده می‌شده است. نکته قابل توجه درباره علمای شیعه در مکّه مکرّمه این است که از هر دو جریان اخباری و اصولی در میان آنان دیده می‌شود، گرچه غلبه با اخباریان بوده است. دیگر آن‌که بیشتر آنان ایرانی بوده‌اند و علمای جبل عامل لبنان، از نظر تعداد، در مرتبه بعد قرار داشته‌اند؛ یعنی همه مهاجر بوده‌اند و بومی در میان ایشان کمتر وجود داشته است. و ویژگی دیگر این عالمان، آن است که بیشتر فقیه یا محدّث و رجالی بوده‌اند و فیلسوف، متکلّم، عارف، مورّخ، ریاضی دان و شاعر فارسی‌گوی در میان آنان به چشم نمی‌خورد.