جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئلة رکود یا عدم پیشرفت فرهنگ و تمدن اسلامی و علل آن، از مسائل اصلی‌ای است که روشنفکران مسلمان به انحای مختلف، آن را عنوان و شرح و بسط داده‌اند. به نظر اکثر آنان، مانع اصلی این امر حکمت و عرفان اسلامی است که اجازه نداده است کشورهای اسلامی همچون کشورهای موسوم به غربی پیشرفت کنند. آنچه در این گفتار بررسی و سنجش می‌شود، ذکر عوامل مشهور از قبیل علمی، اجتماعی، سیاسی و جغرافیایی مؤثر که معمولاً در گسترش تمدن و فرهنگ مورد توجه است، نیست؛ بلکه تحقیق و بررسی و شرح و توضیح این مسئله است که اوّلاً، مفاهیم پیشرفت و تمدن و فرهنگ از مفاهیم بی‌سابقه و مدرن است که مسبوق به مبادی فکری خاصی (مدرن) است که فقط ابتدا در اروپا پیدا شد و گسترش یافت و لذا سابقه‌ای در هیچ‌یک از تمدن و تفکر اقوام غیر اروپایی، و از جمله اسلامی، حتی در قرون وسطای مسیحی ندارد. طرحی نو است که در تاریخ غربی عالم انداخته شده و اصولاً نه حکمت و عرفان اسلامی و مسیحی و نه چینی و هندی در بروز آن مانع و رادع نبوده‌اند؛ ثانیاً، حکیمان و عارفان مسلمان هیچ‌گاه با علم و دانایی مقابله نکرده و بلکه برعکس، در دورة قبل از مدرن، منشأ و مقوّم آنچه در دورۀ مدرن فرهنگ و تمدن خوانده می‌شود؛ مثلاً در عالم اسلام، همین حکمت و عرفان آنان بوده ‌است. بدین‌منظور، در ضمن مفاهیم اصلی مورد نظر، مثل تمدّن و فرهنگ و پیشرفت، تعریف و تاریخ پیدایش آنها بیان می‌شود.

توماس مرتن در سال 1959 با اسلام و آموزه­های دینی آن آشنا شد؛ مواجهه او با اسلام از طرق متعددی شکل­گرفته­است. زمانی که مرتن با مسلمانان و دانشجویان اسلامی ارتباط برقرارکرد، زمانی از حیاتش بود که عرفان و حیاتِ روحانی برایش پررنگ­ترین دغدغه­های ذهنی به­شمارمی­آمدند. او با مطالعه اشعار صوفیانه با آثارِ شوان[1] و گنون[2] آشنا شده­بود؛ تاثیرگذارترین شخص در آشنایی مرتن با اسلام شخصی به نام لویی ماسینیون بود. توماس مرتن در سال‌‌های پایانی دهه 50 با اسلام و آموزه‌‌های آن آشنایی­یافت؛ آشنایی و مواجهه‌‌ وی با اسلام از طرق متعددی شکل­گرفته­است. از این راه‌‌های آشنایی مرتن می‌‌توان به مواجهه و مطالعه‌‌ متون اصلی دین اسلام از جمله قرآن و همچنین دیدار و مکاتبه با شخصیت‌‌های مسلمان (صوفی) در طول حیاتش اشاره­نمود. مرتن تأثیرات زیادی از اسلام پذیرفت و آشنایی او با اسلام در غنابخشی اندیشه‌‌های دینی و عارفانه‌‌اش نقش بسزایی داشته­است؛ از مهم‌‌ترین تعالیم تصوف که مرتن آن را اخذکرده­است می‌‌توان به این آموزه اشاره­نمود که تمامی انسان‌‌ها می‌‌توانند با دنبال­کردن ایمان و اعتقادات خویش و نگریستن در نشانه‌‌های شخصی خداوند در هرچیزی به شناخت خدا و علم به او دست­یابند.

گروهی از فیلسوفان، عمدتا مشائیان مثل ابن‌سینا، در ئی ارسطو بر این رای استوارند که فیلسوفان متقدم یونانی، طبیعی مذهب (physicists) هستند. چنان‌که ابن‌سینا آن‌ها را مثلا در کتاب شفا «طبیعیون» می‌خواند و در مقابل‌اش از «الهیون» به تجلیل نام می‌برد که مرادش اصحاب مابعدالطبیعه هستند. بر طبق این نگاه است که طرح تفکیک طبیعت از مابعدالطبیعه در فلسفه ارسطو انداخته شد و رای فیلسوفان پیش‌سقراطی مبنی بر این بود که یکی از موجودات طبیعی – مثل آب به نزد تالس یا آتش به نزد هراکلیتوس – ماده المواد و اصل و مبدأ همه موجودات است، به درستی فهمیده نشد و لذا موجب شد که آنان را به دیده تخفیف بنگرند. در مقابل این گروه فیلسوفان، عارفان و حکمای اشراقی مسلمان نظر دیگری دارند که به مراد و منظور حکیمان باستان یونانی نزدیک‌تر است. تلقی عارفان از طبیعت به عنوان حقیقت ظاهر شده هستی با تعبیر یونانیان از حقیقت (alethia) و از موجودات طبیعی به عنوان مظاهر آن حقیقت، با آن‌چه حکمای یونانی از طبیعت (phusis) مراد می‌کردند، مشابهت بسیار دارد. همچنین است رأی حکیم اشراق سهروردی که زبان بیان یونانیان باستان درباره مبدأ و منشء طبیعی موجودات را زبانی رمزی می‌داند و فیلسوفانی چون ارسطو و ابن‌سینا را عاجز از فهم این زبان.

مطالعات اسلامی در غرب تاریخ پر فراز و نشیبی را پشت سر گذاشته است. تامل در این تاریخ پر فراز و نشیب چیزهای زیادی را درباره دیدگاه‌های امروزین غربیان و مسلمانان درباره هم و نیز تعاملاتشان با هم به ما می‌گوید؛ چرا که گاه دیدگاه‌های کنونی، محصول میراثی از مواجهه و تعامل در گذشته است و در مواردی دیدگاه‌های منفی ریشه در گذشته‌های دور دارد. این مقاله با مطالعه تاریخ اندیشه غرب نسبت به اسلام، از ابتدای ظهور اسلام تا قرن بیست و یکم نگاهی دیگر را به مخاطبان فارسی زبان عرضه می‌کند. در این نگاه تلاش شده فارغ از بازه‌های تاریخی و یا مکاتب جغرافیایی در مطالعات اسلامی، الگوهای مهم در این تاریخ کشف شود. این الگوها عبارتند از الگوی کتاب مقدسی، الگوی جدل، الگوی تاریخی-علمی، الگوی پدیدارشناسی و الگوی تمدن جهانی. این پنج الگو به گونه‌ای معرفی شده‌اند که تاثیرات هر کدام بر شکل‌گیری الگوی بعد از خود مشخص و شاخص‌ترین نمایندگان و آثار آنها نیز معرفی شود. مطالعه این مقاله می‌تواند اندیشه‌های جدیدی را در ذهن پژوهشگران علاقه‌مند به مطالعات اسلام ایجاد کند و مقدمه نگارش مقالاتی جدید گردد.

مقاله حاضر تصویری از احساس و شهود و نسبت آنها با هم را در کتاب درباره‌ی دین به دست می‌دهد. این دو، مفاهیمی ناگسستنی در اندیشه‌ی شلایرماخر به‌شمار می‌آیند. در عین حال او با پیوند شهود و احساس می‌کوشد در نظامی الاهیاتی- فلسفی، تجربه‌ی دینی انسانی را در نظام ارگانیک طبیعت و مبتنی بر این‌همانی سوژه و اوبژه در تفکر رومانتیک‌های اولیه و در بستری اسپینوزایی از عالم ارایه دهد. شلایرماخر ارتباط متناهی و نامتناهی را از طریق شهودِ عالم توسط سوژه و ارتباط دوطرفه‌ی شاهد و مشهود را با تاکید بر پیشا-نظری بودن شهود در درباره‌ی دین تبیین می-کند. این موضوع مبین آن است که معرفت از نگاه شلایرماخر در ساحتی ورایِ معرفت نظریِ فیلسوفان مشابهی مثل کانت، مطرح می‌شود. به عبارتی می‌توان شهود و احساس او را نه در ساحت‌های متافیزیکی و اخلاقی، بلکه در ساحتی معنوی و باطنی برای انسان در نظر گرفت. در این مقاله همچنین کوشیده‌ایم تا چرخش از احساس به نظر را در ویرایش سوم به عنوانی موضوعی بدیع در سیر اندیشه‌ی شلایرماخر مطرح کنیم. کار اصلی این مقاله توضیح و تبیین کلی مفهومِ شهود و احساس با تکیه بر کتاب درباره‌ی دین است.

سیروسلوک عملی و نظری متصوفه، یکی از مهم‌ترین و بهترین گنجینه‌های نشانه‌شناختی فرهنگی، طریقتی و عرفانی در فرهنگ ایرانی ا‌ست. در این گنجینۀ فرهنگی، کاربرد و تعبیۀ نشانه‌های رمزگونه در سبک پوشش، لباس و ملزومات مرتبط با آن همچون کلاه و سربند اتفاق می‌افتد. این مقاله چگونگی استفاده متصوفه از هر امر خلاقه‌ای را جهت بسط، توسعه، دوام و درخشندگی سلوک آنان در فضای اجتماعی بیان می‌کند و به روش‌ها و منش طراحی نشانه‌شناسی تربیتی و مدیریت نظام‌مند دینی در بهره‌‌وری از این عناصر در تحقق منویات عارفانه در پرورش انسانی می‌پردازد. این نشانه‌ها برخوردار از بیشترین موارد مادی و بصری از قبیل رنگ، فرم، حالت، طرح، نقش و روش استفاده در مراتب، موقعیت‌ها، منش ورود و انجام مراحل و مناسک در رابطه مریدی و مرادی میان اهل تصوف هستند. این مقاله در عین حال که شاخصه‌های مادی را می‌کاود، تلاش دارد درگیر تنوع گسترۀ تشکیلاتی و فرایندهای تصوف نشود و از حیطۀ نشانه‌ها فراتر نرود. در این واکاوی عناصر مهمی همچون شکل، مدل، رنگ و حالت سرپوش‌ها و کلاه‌ها که منجر به قواعد، قوانین، مراتب و قاعده‌مندی می‌شود، به‌شیوۀ تحلیلی‌توصیفی مورد بررسی قرار گرفته است. مهم‌ترین دستاورد این مقاله، بیان ظرفیت‌های لباس و ملزومات مرتبط با آن در مسیر نشانه‌شناسی و طرح سلوک رفتاری انسان است که می‌تواند حامل نظامات و مراتب فکری بوده و در تغییر نوع بینش و نگاه انسان امروزی به مقولۀ لباس تأثیرگذار باشد.

مطالعات اسلامی به‌منزلۀ یکی از شاخه‌های دین‌پژوهی، همواره در معرض تغییراتی بوده که در این زمینه به وجود آمده است. روش تاریخی‌نگری مهم‌ترین تحول در دین‌پژوهی قرون هجدهم و نوزدهم، از این قاعده مستثنا نبوده و تأثیر زیادی بر مطالعات اسلامی داشت. این روش مطالعه مدعی بود اگر اصول آن تبعیت شود، می‌تواند شناخت دقیق و علمی‌تری از دین فراهم آورد و به پیش‌داوری‌ها و غرض‌ورزی‌های دوره‌های گذشتۀ دین‌پژوهی خاتمه دهد. در این نوشتار تلاش شده تا ابتدا تاریخی‌نگری و اصول اساسی آن تشریح شده، سپس نتایج به‌کارگیری آن در مطالعات اسلامی در آثار مستشرقانی همچون ابراهام گایگر، گلدزیهر و پاتریشیاکرون بررسی گردد تا مدعای طرفداران این روش، در مطالعه‌ای موردی در حوزۀ مطالعات اسلامی راستی‌آزمایی شود. موضوع اصلی این نوشتار، اسلام‌پژوهی علمی است و مسئلۀ آن بررسی نسبت میان دین‌پژوهی مدرن و اسلام‌پژوهی است. پرسش اصلی این است که «آیا دین‌پژوهی جدید که بر مبنای عینیت و نگرش تاریخی شکل گرفته است، به بهبود اسلام‌پژوهی، به ویژه در دو سدۀ اخیر، کمک کرده است؟» این مقاله پاسخ پرسش بالا را از سه منظرِ برخی اندیشمندان، سنت دینی و دیدگاه عموم جوامع اسلامی بررسی کرده و در مجموع به این نتیجه رسیده است که روش تاریخی‌نگری، اگرچه با هدف رفع مشکلات دین‌پژوهی در ادوار پیش از خود شکل گرفت، در رسیدن به اهدافش ناکام ماند و به رغم ظرافت‌ها و دقت‌هایی که در مطالعۀ اجزای مختلف دین به کار گرفت، در عمل کمک خاصی به فهم بهتر از اسلام نکرد؛ ازاین‌رو نتوانست به‌نحو مؤثری به شناخت بهتر مسلمانان یاری رساند.

آدرس استماع صوت نشست: https://b2n.ir/e02785