جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسألۀ عمل و نسبت آن با نظر، از مسائل اصلی فلسفه از دیرباز تاکنون است. این مسأله در ادیان مختلف به گونه‌ای دیگر به‌طور جدی مطرح شده است. عارفان ادیان عموماً علم بدون عمل را در دین نمی‌پذیرند و آن را موجب سکون و انحراف اهل دین می‌دانند. در مقابل اینها، نوعی عمل‌گرایی قشری نیز در تاریخ ادیان دیده می‌شود که یک نمونۀ اصلی‌اش «خوارج» در تاریخ اسلام است؛ اما در دورۀ مدرن، نوعی دیگر از عمل‌گرایی با مبانی متفاوتی ظاهر شده که در فهم و اندیشۀ دینی نیز اثر عمیق گذارده و منجر به پیدایش اندیشه‌ها و جریان‌های قائل به اصالت عمل در دین شده است. دو جریان مهم پراگماتیسم و فاندمنتالیسم دینی حاصل این اندیشه‌اند. مسألۀ اول این مقال شرح اهمیت ملازمۀ علم با عمل و نفی عمل بدون عمل در دین از منظر عرفان است. مسأله دوم آن، بیان دو نوع مذکور عمل‌گرایی دینی در دورۀ‌ مدرن و مبانی و نتایج سوء آن در جهان معاصر است.

پروفسو هانری کربن (1903-1979م) برجسته ترین مفسّر غربی حکمت معنوی ایران و فلسفه اسلامی، پس از کشف “فلسفه وجود” حقیقی که از مشرق دار هستی بر عقل آدمی افاضه می شود و او آن را در آثار حکمای الهی ایران به دست آورد، وارد عالم فکری و معنوی اسلام و مخصوصاً تشیّع شد. به قول خود کربن، سهروردی (549-587ق) به عنوان مظهر یک حکیم مسلمان ایرانی، دست فیلسوف و محقق جوان فرانسوی را گرفت و او را به ایران آورد و وارد عالَمی وسیع از فکر و معنویت کرد. کربن با حکمای معروف وطن ثانی خود، ایران که او آن را “وطن معنوی” خویش می دانست از نزدیک تماس حاصل کرد و با برخی از آنان، سالیان دراز، همکاری مستمّر علمی داشت. ورود به عالَم فکری ایران، کربن را نه تنها با تشیع و تصوف از نزدیک آشنا کرد، بلکه او را به مرحله جدیدی از شناخت حکمت الهی هدایت نمود و جهان اندیشه متفکرانی چون سید حیدر آملی، ابن ترکه، میرداماد، ملاصدرا، و سبزواری را برای اولین بار بر وی مکشوف ساخت. در بسیاری از کنفرانس های بین المللی فلسفی و علمی، کربن توانست دُرَر حکمت و عرفان اسلامی ایران را در معرض توجّه برخی از برجسته ترین متفکران جهان قرار دهد و از این راه، علاوه بر طریق نگاشتن کتب، مقالات و رسایل متعدد، خدمتی ارزنده به گسترش فرهنگ و معارف اسلامی و ایرانی در جهان ارائه کند….

"این کتاب پس از کتاب «وحدت تجربه فلسفی» دومین کتابی است که ژیلسون به تحقیق جدی در تاریخ فلسفه غرب از دوره یونان تا دوره معاصر پرداخته است. ژیلسون به جهت مشرب تومیستی‌اش، نگاهی خاص به فلسفه غرب دارد ولی این موجب آن نمی‌شود که نکته‌سنجی‌های وی نادیده گرفته شود. (مقدمه) این کتاب شامل یک مقدمه و چهار مقاله در باب اندیشه خدا در تقریباً چهار دوره زمانی فلسفه غرب می‌باشد. مقدمه مؤلف با بیان موضوع و روش تحقیق آغاز می‌شود. ژیلسون، روش خود را اینچنین معرفی می‌کند. «اخذ اطلاعات اساسی از تاریخ فلسفه‌های گذشته که لازمه ورود به طرح مسئله‌ای فلسفی و همچنین تشخیص راه‌حل درست آن در پرتو چنین اطلاعاتی است». او معتقد است این روش نوین نمی‌باشد، بلکه در نوشته‌های افلاطون و ارسطو نیز نمونه‌هایی از آن یافت می‌شود. وی در ادامه چنین می‌نویسد «امیدوارم بعضی از خوانندگان پس از خواندن این کتاب دست‌کم معنای سخن خود را مبنی بر این که وجود خدا را نمی‌توان اثبات کرد، در یابند. فقط کسی واقعاً می‌داند این کار امکان‌پذیر نیست، که دست کم بداند چگونه می‌توان آن را انجام داد.» "

«شریعت»، «طریقت» و «حقیقت» سه مرحله جداناپذیر از مقامات معنوی و مدارج دینی کمال انسانی است که می‌توان آن را به پوست، مغز و روغن بادام تشبیه کرد. هر دینی از سه جنبة شریعت، طریقت و حقیقت تشکیل می‌شود و شریعت ناظر به احکام و آداب ظاهری دین، طریقت ناظر به معنا و آداب قلبی و حقیقت همان مطلوب و مقصود اصلی هر دینی است؛ از این منظر، تمام ادیان دارای مقام طریقتی هستند که در تاریخ اسلام این طریقت به عنوان «تصوف» نامیده شده است. منتهی نکته‌ای که در این‌جا وجود دارد این است که اسلام از آن جهت که جامعیّت دارد، هم شریعت و هم طریقت در این دین حضوری متعادل و متساوی دارند اما در ادیان دیگر معمولاً یکی بر دیگری غلبه داشته است؛ مثلاً در مسیحیت طریقت غالب است و در دین یهود شریعت غالب شده است؛ این است که دین یهود به شریعت‌مداری و دین مسیح به طریقت‌مداری مشهور است. اما حقیقت فراتر از ظاهر همة ادیان است و شریعت و طریقت راه‌های رسیدن به آن محسوب می‌شود. از این روست که در قرآن کریم واژة دین به صورت جمع به کار نرفته و همه جا سخن از دین است نه ادیان. قصة «موسی و شبان»ِ مثنوی یکی از شاهکارهای مولوی از این جنبه به دور نیست و نگارنده در این مقاله این قصه را از دو منظر «شریعت»، «طریقت» و «حقیقت» و «تشبیه» و «تنزیه» نگریسته است. سپس با توجه به توضیحات مذکور، این اشارات را در خود ابیات قصه شرح می‌دهد.

لئو اشتراوس در پایان کتاب سقراط و آریستوفانس السیرة الفلسفیة محمد بن زکریای رازی را «روشن‌ترین و اندیشمندانه‌ترین» شرحِ امکانِ گشتِ سقراط از بی‌توجهی به امور اخلاقی و سیاسی در دوران جوانی به توجه بدان امور در دوران پختگی قلمداد می‌کند. ما در این مقاله خواهیم کوشید با بازخوانیِ متن السیرة الفلسفیة رازی این مدعای شاذ و جالب‌توجه اشتراوس را تبیین کنیم. السیرة الفلسفیة رازی روشن‌ترین شرح این امکان را به‌دست می‌دهد زیرا آیرونیِ سقراط را به منزلۀ «تقیه» صورتبندی می‌کند: «گشت سقراط» در وهلۀ نخست مستلزمِ کتمانِ تمایز میانِ شیوۀ زندگانیِ نظرورزانه و سیاسی است. آنچه السیرة الفلسفیة رازی را به ‌عنوان «اندیشمندانه‌ترین» شرح این امکان برجسته می‌کند کوشش رازی برای افزودنِ متممی به «تقیۀ» سقراط است: قانونگذاریِ عقلانی برای غلبه بر بنیانِ الهیاتی سیاسیِ نظام سیاسی. از این جهت رازی همان رهیافتی را پی‌ می‌گیرد که بیگانۀ آتنی در قوانین افلاطون پی‌گرفت. بدین‌ترتیب رازی برای مواجهه با چالشِ الهیاتی سیاسی زمانه‌اش علیه فلسفه، افق فلسفۀ سیاسی افلاطونی را می‌گشاید افقی که پس از جرح و تعدیل‌هایی ضروری چارچوب دفاع از فلسفه و شیوۀ زندگانیِ فلسفی به‌‍‌نزد فیلسوفان مسلمان قرار گرفت.