جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هم‌زمان با عزم پادشاهان صفویه بر حاشیه­رانی و کوتاه کردن دست صوفیان قزلباش از دستیابی به قدرت و تنفیذ شریعت به مثابه­ ابزار کسب مشروعیت، متون ردّیه­ برخی فقیهان بر ضد تصوف نیز در نیمه­ دوم عصر صفوی رشد قابل توجهی یافت. یکی از فقیهان اخباری اثرگذارِ این عرصه ملا محمدطاهر قمی است که با نگارش رسائل متعددی در مخالفت با تصوف، حکمت و فلسفه از پرکارترین ردّیه­نویسان این برهه­ زمانی محسوب می­شود. این مقاله با رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی و با بهره جستن از الگوی تحلیل لاکلاو ـ موفه در پی واکاوی گزاره­های زبانی و آشکارسازی ساخت‌های گفتمان مدار یکی از این متون جنجال‌برانگیز یعنی رساله­ ردّ صوفیه برآمده­ است. دستاوردهای مقاله حاکیست که مؤلف از منظر دال برتر گفتمان خود، یعنی تشیع و شریعت اسلام به ستیزه با گفتمان رقیب که حول دال مرکزی طریقت و حقیقت دین نظم یافته، برآمده و بر این اساس با سوء تشخیص و تقلیل معنایی عناصر گفتمان غیرخودی، تصوف را بی­بهره از اسلام و در بعضی مواقع برآمده از تسنن معرفی می­نماید. این وانمایی­ها و شدت یافتن غیریت سازی میان دو گفتمان تأثیر بسزایی در دخالت­های هژمونیک بعدی خصوصا در دوره­ قاجاریه داشت. هژمونی با ابزار زور، قطعیت و عدم ابهام در منازعات را به گفتمان صوفی­ستیزان هدیه داد. بر اثر این مداخله به طور رسمی تصوف و قرائت­های باطنی از دین در گفتمان عامه به حاشیه رانده شد و گفتمان ظاهرگرایانه گفتمان غالب فهم دینی جامعه واقع گشت.

احیاء علوم الدّین مهم ترین کتاب غزالی است که در قرن پنجم هجری نوشته شده است. در این کتاب، غزالی به عنوان یک مجدّد دینی، به دنبال احیای علم دین است و به سبک اصحاب هرمنوتیک، یادآور معنای اوّلیهٴ الفاظ مهم دینی میشود که در زمانه ٴ او تحریف شده یا به معانی خاصی تخصیص یافته اند. در تاریخ تفکر اسلامی، عنوان این کتاب، مبدّل به یک سرمشق و یک طرح (project) دینی شده و هر بار که متفکران بزرگ اسلامی، از مولوی تا ملاصدرا، به دنبال احیای علوم دین برآمده اند، به این کتاب نظر داشته اند. در روزگار ما که تجدید و احیای علم حقیقی دین، بیش از هر زمان دیگر ضروری شده است، با توجه به برخی ادعاهای کاذب موجود برای احیای دین، توجه به احیای علم دین غزالی بیش از هر زمان دیگر ضروری است.

اسنی ها فرقه ای از یهود هستند که در قرن دوم پیش از میلاد در فلسطین و سوریه سکونت داشته و در تاریخ یهود به عنوان زهاد شناخته شده اند. این گروه به علت تعالیم و آئین های خاص خود که متمایز از دیگر فرقه های یهودی است، منادیان آئین مسیحیت به حساب می آیند. آنچه در مورد تعالیم و آئین های این فرقه در اختیار محققان است، برگرفته از منابع یونانی اسناد قمران است که احتمال داده شده مربوط به جماعت اسنی می باشد. محور تعالیم این جماعت، براساس رعایت اصول اخلاقی و محور آئین های آن ها تطهیر و عبادت است. هرچند اصول الهیاتی این فرقه به اصول رهبانی دیگر ادیان شبیه است؛ اما قواعد نظری و عملی خاصی برای این جماعت ذکر شده که آن را از دیگر فرقه های رهبانی و زاهدانه متمایز می سازد. از آنجا که، بعضی از این باورها و آئین ها بخشی از اصول الهیاتی جماعت مندائی را که در حال حاضر در مناطقی از ایران و عراق به حیات خود ادامه می دهند، تشکیل می دهد، بعضی از پژوهشگران تصور می کنند، میان این دو جماعت ارتباط وجود دارد. البته از طرفی به دلیل اینکه اصول اعتقادی مندائی ریشه در ادیان مختلف دارد و نیز پراکندگی اصول الهیاتی آن ها و تمایزات اساسی که بین بعضی از اصول اعتقادی آن ها با تعالیم دینی اسنی وجود دارد، احتمال ارتباط میان این دو جماعت تنها درحد یک فرضیه است که توسط معدودی از محققان ارائه شده است. به هر حال، تصور اینکه مندائیان، بازماندگان اسنی های قرن اول میلادی باشند، موجب شد تا مقایسه ای میان باورها و آئین های این دو فرقه انجام شود.

در این نوشته اتین ژیلسون که یکی از اندیشمندان توماسی می‌باشد، می‌کوشد که تلقیات موجود در حیطه عقل و وحی را در دوره قرون وسطی مورد بررسی قرار دهد. البته مباحث این کتاب تنها به این مسئله منحصر نمی‌شود، بلکه در آن به برخی رویکردهای ایمانی و دینی نیز اشاره می‌شود. این کتاب شامل سه فصل می‌باشد که در فصلی به تبیین مکتب اصالت ایمان و در فصلی به مکتب اصالت عقل و در فصل سوم به مکتب قائل به هماهنگی آن دو می‌پردازد.