جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

رافائل دومان و آنتونیو دوژزو، دو کشیش فرانسوی و پرتغالی بودند که دومی مسلمان شد و مترجم شاه سلطان حسین. یک نویسنده صفوی، از هر کدام این‌ها خاطره‌ای در کتابش نقل کرده است. سالها پیش کتاب «سیف المومنین فی قتال المشرکین» از آنتونیو دوژزو، کشیش پرتغالی را که در اصفهان تغییر دین داد و مسلمان شد و اسمش را علی قلی بیک گذاشت، منتشر کردم (قم، ۱۳۷۵). آن وقت نمی دانستم وی چه زمانی درگذشته، اما بعدها دوستم جناب فلور یادداشتی در باره تاریخ درگذشت وی یافت و نوشت که یادداشتى پیدا کرده‌اند که ضمن آن کشیشى در تاریخ دهم مارس ۱۷۳۴ (حوالى شوال ۱۱۴۶) به هلند خبر داده است که على قلى بیک که از وى با عنوان مرتد یاد کرده، درگذشته است. آقاى روضاتى احتمال داده‌اند که خیابانى که در نزدیکى چهارسوى شیرازیها به نام کوچه على قلى بیک هست، شاید به نام وى نامگذارى شده بوده است. (بنگرید: دومین دو گفتار، ص ۶۷) به هر حال، علیقلی بیک مترجم دربار شاه سلطان حسین صفوی و به اصطلاح دیلماج بود. امروز که متنی از دوره صفوی را مرور می کردم، دیدم نویسنده یادی از او کرده و مطلبی از وی نقل کرده است. نویسنده این متن، در بخشی از این کتاب که اشارتی به صوفیه داشت، می گوید، مطلبی از علی قلی بیک دیلماج پرسیده است. می دانیم که خود این علی قلی هم نقدی بر صوفیه دارد که سالها پیش به کوشش آقای زائری در میراث اسلامی ایران منتشر شد. به هر حال نویسنده این کتاب می گوید: «از رفعت پناه علی قلی بیک دیلماج استفسار احوال صوفیه نمودم که، [آیا] جایی در کتابهای سابق ذکر این طایفه شده؟ در جواب فرمودند: مجملا در کتاب شعیا در باب ملاحم، به بدی یاد نموده اند. و در کتاب لغت فرنگیان، در باب حرف صاد، به تقریبی گفته اند: صوف اسم جماعت حکمای یونانیه بوده، و بعد از مدت مدید رفته رفته، فسّاقِ آن طایفه را به این اسم می خوانده اند. آخر، حکماء برای خود اسم دیگر وضع نموده اند که آن فیلسوف باشد، و اسم صوفی را به زنادقه و فسّاق واگذاشتند. از بس که زدند شیشه تقوا بر سنگ *** وز بس که به معصیت فرود بردند چنگ اهل اسلام از مسلمانی شان *** صد ننگ کشیدند ز کفار فرنگ» نکته جالب تر، خاطره ای است که نویسنده این متن از دیداری که با پدر رافائل دومان داشته، نقل کرده است. این شخص فرانسوی، بیش از سه دهه در ایران بود و بارها درباره وی مطالبی نوشته شده که از آن جمله، مقاله دوست مرحوممان جعفری مذهب در باره اوست. و اما نویسنده متن ما باز در نقد صوفیه در اصفهان و توجیه همان بدنامی که در شعر بالا به آن اشاره شده، می نویسد: «شاهد این مقال، آن که روزی به عنوان سیر و عبرت، در مسجد علی که در تختگاه اصفهان مشهور برابر هارون ولایت، که نزد غلامان علی بهارون وِری موسومست، حاضر بودم که دیدم رفایل فرنگی ملعون مشهور پیدا شده، نگاه به اطوار و سماع و وجد طایفه ای از صوفیه که در آنجا جمع شده بودند می نمودند، کرده، بخنده در آمده، گفت: حاشا که این طور عبادت و بندگی باشد. رفیقی خدا بیامرز داشتم، مردی دیندار. روی به او آورده گفت: چه می خندی؟ پنداری این دین اسلامست؟ رفایل گفت: می دانم فِرق بسیار در اسلام شما هست. رفیقم گفت: ما اهل ملت احمدی، اینها [صوفیه] را کافرتر و ردتر از شما فرنگیان می دانیم. رفایل گفت: حاصل، ما چنین بازیی و عبادتی در هیچ ملتی و کیشی ندیده ایم و نشنیده ام. این را گفت و رفت.»

آیا ابن سینا امامی مذهب بود؟ سالها پیش وقتی تحریر اول تاریخ تشیع در ایران را در سال 66 می نوشتم، کتاب «توفیق التطبیق فی اثبات أن شیخ الرئیس من الامامیة الاثنی عشریه» از علی بن فضل الله گیلانی (زاهدی فومنی [مصحح کتاب توفیق التطبیق این اسم را «القونی» خوانده که ظاهرا خطاست) را دیدم. [شاید این نسبت با شیخ زاهد گیلانی هم مربوط و بسا از نسل همو یا طیفی از وابستگان او باشد]. این کتاب یا رساله بلند که در اثبات امامی بودن ابن سینا نوشته شده، به گفته مولف آن، در پی بحثی نگاشته شده که در سال 1062 در مجلسی در شیراز برگزار شده، و تاریخ آخر رساله [تألیف نهایی یا کتابت] سال 1070 را نشان می دهد. زمانی که در سال 1952 کنگره ای برای ابن سینا در بغداد برگزار می شده، یک دانشمند مصری به نام محمد مصطفی حلمی [شاگرد مصطفی عبدالرازق و استاد فلسفه در دانشگاه قاهره] مقاله خود را در باره ابن سینا و شیعه نوشته است. وی در جریان این کار، با نام این کتاب آشنا شده و دو نسخه از آن را به دست می آورد، و سپس با یک مقدمه آن را تصحیح و در 244 صفحه منتشر می کند [متن کتاب تا صفحه 97 و ادامه تعلیقات مصحح است] (دار احیاء الکتب العربیه عیسی البابی الحلبی و شرکاء، الطبعة الاولی 1373ق / 1954). او این کتاب را به استادش مصطفی عبدالرزاق اهداء کرده و این کتاب اولین کتاب، از یک سری آثاری است که به احترام عبدالرازق قرار بوده منتشر شود [آیا شده یا نه، خبر ندارم]. حلمی در مقدمه ضمن تحلیل محتوای کتاب، می گوید که اطلاعاتی در باره مولف بدست نیاورده است. وی اشاره ای به نسبت گیلانی او دارد و این که آن نواحی زیدی بودند و زمان شاه عباس امامی شدند، و البته در طرف لاهیجان بیشتر امامی بودند. ضمنا با استفاده از محتوای کتاب تأکید می کند که او از میراث فلسفی، شرعی و عقلی کاملا برخوردار بوده و کتابش نشان می دهد که بر اندیشه های فلسفی تسلط کافی دارد. مقصودش همین سنت فلسفی ایران و طبعا شیراز است. حلمی در حد معلومات خود، احتمالی هم می دهد که کتابی با عنوان شرح قانون از جیلانی نامی، مربوط به او باشد، کتابی که نسخه ای در دار الکتب المصریه به شماره 1123 دارد. هرچه هست، تاریخ نگاش کتاب، آن چنان که خود مولف نوشته، ابتدایش به سال 1062 بر می گردد که مجلسی در شیراز بوده، و در این باره بحث شده و او کتابش را در سال 1070 نوشته است [و اتممنا هذه الرسالة فی بلدة دار الفضل شیراز«تمت بعون الله تعالی فی الیوم الخامس عشر من شهر جمادی الاولی فی سنة سبعین بعد الالف من الهجره النبویه صلی الله علیه و آله و سلم]؛ طبعا باید وفات وی باید پس از آن باشد نه 1018 که گیب در جایی نوشته و ایشان به آن ارجاع داده است. تعلیقات خود حلمی هم بر کتاب بسیار مفصل و ناظر به فصل های مختلف کتاب است. حالا ما بر اساس فهارس نسخ خطی می دانیم که این شخص، که از علمای مکتب شیراز و از عالمان قرن یازدهم هجری است، چندین رساله و کتاب در چارچوب همان مکتب فلسفی رایج عصر دارد که نسخه های آنها برجای مانده است: اثبات وحدة الواجب، ارادة الله، رساله در معنای اولوا العزم، بطلان الخلاء، توفق التطبیق، جواب پرسش در باره پیامبران، حل اعضالات فصل «ابطال التکافؤ»« از کتاب شفا، رد شبهه ابن کمونه، سیر و سلوک، شرح بیت «کورکورانه مرو در کربلا». [دنا: 11/981]. بیفزاییم که از کتاب توفیق التطبیق هم که حلمی فقط دو رساله داشته، جمعا هشت نسخه برجای مانده است [دنا: 3/425]. به نظرم نوع نگاه گیلانی، سبک ورود و خروج او در این بحث، و این که اثر یک کار پژوهشی در باره ابن سینا از یک نگاه خاص است، کار او را ممتاز می کند. ما اغلب جای این سبک و نگاه را در نوشته های فلسفی کم داریم. ممکن است در باره این شخص پژوهشی شده باشد که بنده بی اطلاعم، اما چون مدیون این کتاب و نسخه چاپی آن از سی سال قبل بودم، این یادداشت را نوشتم. در معجم المتکلمین (4/139) فقط از همان معلومات حلمی در مقدمه توفیق التطبیق استفاده شده است. چنان که نویسنده فلاسفة الشیعه هم به جز آن کتاب، منبعی دیگر ندیده بوده است. بسا در کارهای که در باره مکتب شیراز صورت گرفته، بتوان از پژوهش بهتری سراغ گرفت.

رسائل حجابيه (شصت سال تلاش علمى در برابر بدعت كشف حجاب) مجموعه 33 رساله و كتاب است كه از سال 1290 تا 1348ش درباره حجاب نوشته شده و توسط جناب آقاى رسول جعفريان و به زبان فارسى گرد آمده است. به دليل طرح كشف حجاب كه پس از مشروطيت اوج گرفت، بسيارى از علما و دانشمندان اسلامى به دفاع از حجاب پرداختند و آثار زيادى در اين باب تدوين شد. مؤلف، اين آثار را از منابع مختلف گردآورى و ضمن تحقيق و تصحيح، آنها را به چاپ رسانده است. رساله‌ها و كتاب‌هاى اين مجموعه دو جلدى مختلف است. برخى رساله‌ها به جنبه‌هاى اجتماعى حجاب پرداخته‌اند و تعدادى از آنها نيز به مباحث علمى و فقهى اختصاص دارند. مؤلف، بر اين باور است كه بحث حجاب هم‌چنان بحثى رايج و مهم است كه گاه تحت عناوينى مانند دفاع از حقوق زنان و نهضت آزادى زنان مورد هجمه قرار مى‌گيرد. حجاب، امروزه در ميان زنان كشورهاى در حال توسعه كه روزگارى كمتر زمينه مقبوليت داشته، مورد استقبال مجدد قرار گرفته است و حتى خود غرب نيز به نوعى با روى‌كرد جديد زنان به حجاب مواجه است. مؤلف، ضمن آن‌كه برخى از ديدگاه‌هاى مطرح شده در اين آثار را افراطى مى‌داند، طرح چنين ديدگاه‌هايى را به دو دليل مفيد و سازنده خوانده است: نشان دادن تلاش مدافعان سنت دينى در برابر بدعت‌ها (از جمله بدحجابى) و آشنايى محققان با ديدگاه‌هاى متفاوتى كه در اين باره مطرح شده است. مؤلف، ضمن مأخذ يابى منابع اين رساله‌ها، در ابتداى هر رساله مقدمه‌اى در شرح حال نویسنده و ارائه برخى از ديدگاه‌هاى وى تدوين كرده است. رساله‌ها به ترتيب تاريخى تنظيم شده و تعداد 28 رساله در جلد اول و پنج رساله باقى مانده در جلد دوم درج شده است. مؤلف، در مقدمه مفصلى كه بر اين رساله‌ها نگاشته است به نخستين برخوردها با پديده بى‌حجابى اشاره مى‌كند. وى معتقد است رساله ناصريه، رساله ميزان الملل و رساله اتحاد اسلام از جمله اولين آثارى است كه در زمينه مبارزه با بى‌حجابى به نگارش درآمده است. هم‌چنين به روش بحث و استدلالى كه در اين رساله‌ها آمده است اشاره مى‌كند. به اعتقاد وى در نگارش اين رساله‌ها نوعى از عقل‌گرايى در قضاياى كلامى و فقهى و تاريخى مشهود است و اين روى‌كرد به دليل ورود تجدد به ايران بوده. علماى اين دوره براى پاسخ گويى به اشكالات نسل جديد متأثر از تجدد، جهت گيرى استدلال‌هاى فقهى خود را متناسب با اين فضا تغيير دادند و در كنار استدلال به قرآن و حديث، از تفهيم عقلايى و بيان فلسفه حجاب نيز بهره گرفتند. در پايان جلد دوم، مؤلف با اشاره به برخى از كتاب‌شناسى‌هايى كه درباره حجاب وجود داشته است، خود به تدوين يك كتاب‌شناسى اقدام كرده و پس از آن تصاوير برخى از رساله‌هاى حجابيه را ضميمه نموده است.

این مقاله حاوی دو بخش است: بخش اول نمونه های تاریخی از اظهار نظرهایی که در باره اتصال دولت صفوی با دولت صاحب الزمان علیه السلام در متون تاریخی آمده و دوم رساله شرح حدیث دولتنا از دوره شاه طهماسب که ضمن آن خواسته است بگوید دولت طهماسب به صاحب الزمان (ع) متصل خواهد شد.

ابن خزیمه (223 - 311) از علمای اهل حدیث، نویسنده یک کتاب حدیثی با عنوان «صحیح»، و اثری مهم در «توحید» است که همواره محل بحث بوده و مورد توجه وهابی هاست. این یادداشت، مروری بر محتوای این کتاب و در واقع، فصلی کوتاه از کتاب «درسهایی در باره فرق اسلامی» است.