جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

با استنباط از آیات و روایات شاهد شکل­گیری اصطلاحاتی همچون حکومت دینی و جامعه دینی هستیم. در این بحث از بین دانشمندان اسلامی عده­ای همچون امام خمینی(ره)- شهید صدر و... قایل به تقدم حکومت دینی بر جامعه دینی شده­اند. که عمده دلایل آنها عبارتند از: ضرورت تشکیل حکومت دینی به جهت سهولت در تربیت دینی مردم و در نتیجه آن تامین امنیت، توسعه و عمران، گسترش نظام تعلیم و تربیت اسلامی. این عده از آیات و روایات ادله­ای بر تقدم حکومت دینی نسبت به جامعه دینی اقامه می‌کنند. در مقابل این افراد، گروهی قرار دارند که تشکیل حکومت دینی را نتیجه شکل‌گیری و هویت کامل جامعه‌ی دینی می‌دانند. این عده نیز به دسته‌ای دیگر از آیات و روایات استدلال می‌کنند که در آنها بر تقدم جامعه دینی به نسبت حکومت دینی تاکید شده است. در مقاله به بررسی دو دیدگاه پرداخته شده است و نتیجه این پژوهش نشان می‌دهد که تقدم حکومت دینی نسبت به جامعه دینی و یا عکس آن، موضوعی اختلافی و جدل الطرفین است که هیچ یک نسبت به دیگری به صورت اطلاق اولویت نداشته بلکه هر کدام نسبت به دیگری با توجه به ادله قرآنی و روایی به شکل نسبی قابل دفاع است.

معناشناسی آوایی یا فنوسمانتیک یکی از حوزه های مطالعاتی پایه در زبانشناسی محسوب می‌شود که تناسب میان متغیرهای فونتیک و سمانتیک را مورد بررسی قرار می‌دهد. آواها با آهنگ خاصی که به کلمات می‌دهند نقش مهمی را در انتقال پیام متن ایفاء می‌کنند از اینرو توجه به تناسب میان آوا و معنا در زمره پژوهشهای نوین علمی بوده و ابزار مناسبی برای مطالعات معناشناسی در قرآن کریم محسوب می‌شود. این ضرورت تحقیق موجب شده که ارتباط آوایی-معنایی در سوره الانبیاء به شیوه تحلیلی-توصیفی مورد بررسی قرارگرفته و در این بررسی ضمن ملاک قرار دادن سیاقها و بررسی فنوسمانتیک آیات و الفاظ کلیدی در هر سیاق و کشف موضوع اصلی سیاقها و موضوع کانونی سوره، چنین به دست آمده است که موضوع کانونی سوره الانبیاء ربوبیّت و انسان است و موضوع محوری هر سیاق در ارتباطی تنگاتنگ با این موضوع کانونی قرار دارد و این ارتباط غرض سوره را که عبارت است از اصلاح بینش و کنش انسان در رابطه با ربوبیت الله، برآورده می‌کند. بررسی صفات ذاتی حروف در الفاظ آیات کلیدی هر سیاق، بیانگر آن است که لحن سریع و کوبنده، همچون سور مکی، لحن غالب در سوره الانبیاء است و در بعضی از سیاق‌ها لحن سخن نرم است، زیرا تبیین و تذکر و اصلاح بینش و کنش کفار و مشرکین از سویی لحن کوبنده را می‌طلبد و از سوی دیگر لازمه تبیین و تأیید بینش و کنش بندگان صالح و نحوه تعامل خداوند با آنان، لحنی نرم می‌باشد. فنوسمانتیک در سوره الانبیاء حاکی از این است که میان الفاظ و آواها و موضوع و پیام اصلی سوره هماهنگی کامل وجود دارد.

ریشه‌یابی تفاوت آراء مفسران قرآن کریم (خصوصا در ارائه تفسیرهای سنتی یا مدرن) از مباحث جدی در حوزه مطالعات اسلامی است. برخی از مفسران درحوزه آیات مربوط به زنان دیدگاه‌های سنتی ارائه داده‌اند و برخی دیگر دیدگاه‌های مدرن ارائه کرده‌اند مقاله پیش رو به بررسی جنسیت(به معنای فرهنگ) پرداخته و تاثیر آن را در ارائه تفسیر سنتی و مدرن بررسی می‌نماید و در نهایت بررسی می‌‌کند چه عواملی در ارائه دیدگاه‌های مدرن تاثیرگذار است. روش جمع‌آوری مطالب به صورت کتابخانه‌ای بوده و روش پردازش به آن‌ها به صورت توصیفی-تحلیلی می‌‌باشد. پس از بررسی‌ها مشخص شد پیش فرض‌ها و فرهنگ‌های متفاوت در ارائه تفاسیر متفاوت نقش دارند که نمونه ارائه تفسیر سنتی درباره زنان در تفسیر بانو امین دیده می‌‌شود و نمونه تفسیر مدرن در دیدگاه‌های آمنه ودود وجود دارد عواملی هم که سبب ارائه تفاسیر مدرن می‌‌شود عبارتنداز: 1- شکوفایی عقول‌بشر؛ 2- سیروسفر؛ 3- مواجهه با افراد خاص و 4- شرایط فرهنگی و اجتماعی.

سوره­شناسی یا روش تحقیق ساختاری در قرآن کریم رشته‏ای از علوم قرآنی است که زمینه­ تدبر و تحقیق در قرآن را به نوعی فراهم می­آورد که باعث ایجاد و افزایش انس با قرآن می­شود. بنابر توصیه معصومین (ع) به ارتباط و انس سوره­ای با قرآن و همچنین با توجه به اهمیت سوره یس که در روایات متعددی از ایشان تبیین شده است، خلأ پژوهش در سوره‌شناسی این سوره احساس شد. بنابراین جایگاه، اهداف، محور موضوعی و ویژگی‏های خاص سوره‏ یس مورد بررسی قرار گرفت. با بررسی آیات مربوط به توحید، نبوت و معاد، که در این سوره وجود دارد، حکمت قلب نامیدن سوره یس آشکارتر شد. در همین راستا، با بررسی ارتباط سوره یس با سوره­های مجاور و هم­گروه، نکته کلیدی سوره «یافتن صراط مستقیم و طی طریق در آن» معرفی شد که همانا پیروی از قرآن و عترتپیامبر اکرم (ص) است.

در مباحث کلامی پیرامون معجزات نبی‌ّ‌اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)به‌طور کلی دو دیدگاه وجود دارد که گروهی قائل به داشتن معجزات برای آن ‌حضرت و دسته دوم انحصار در قرآن‌کریم را قائلند. به این لحاظ در تفسیر آیات ابتدایی سوره قمر و جریان انشقاق‌قمر، گروه دوم معتقدند که انشقاقی در ماه صورت نگرفته و در آینده و نزدیک قیامت این اتفاق صورت می‌پذیرد و آن‌‌ حضرت به غیر از قرآن‌کریم معجزه‌ی دیگری نداشته است. در این مقاله دلایل تفسیری دسته دوم با روش توصیفی-تحلیلی بررسی شده و مشخص می‌گردد که نظرات این دسته با سایر آیات قرآن‌کریم ناهماهنگی دارد و نیز از لوازم عقلی پذیرش این رأی بی‌اعتبار شدن باب‌های اعجاز نبیّ‌اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)در کتب حدیثی و ایجاد شبهه در روایات مهدویت می‌باشد.

پيوستگي متن قرآن همواره محل مناقشه قرآن‌پژوهان غربي بوده است. نيل رابينسون از پژوهشگران غربي نخستين کسي است که با تکيه بر دانش‌هاي ادبي و زباني جديد توانست پيوستگي آيات قرآن را به اثبات برساند. رابينسون براي اثبات پيوستگي متن قرآن، بعضي از سور مدني را بررسي کرد. براي تبيين درستي نظريه رابينسون و فراگير بودن طرح او در کل قرآن، سورة «اعراف» که از سور مکي است، انتخاب شده، سپس بخشي از آيات اين سوره (65ـ72) به‌منزله بخش محوري در نظر گرفته شده، با پردازش نزولي و نظم متقارن، پيوستگي اجزاي دروني سوره براساس سياق آيات مربوط به داستان حضرت هود(ع)، با شيوه تحليلي ـ ترکيبي به اثبات رسيده است. ابتدا با الگوي رابينسون ساختار کلي سوره تقسيم شده و انسجام دروني و لفظي آيات بر مبناي تکرار الفاظ با الگو ارائه گرديده است. سپس با تکميل الگوي رابينسون و افزودن معيار بخش‌بندي سياقي و ارتباط معنايي، مناسبت آيات محوري و رابطه با غرض سوره درباره پيوستگي رسالت با توحيد و تکذيب آيات با تکبر و شرک در اثبات پيوستگي ساختاري سورة «اعراف» و تأييد طرح رابينسون به دست آمده است.

برخی از آیات قرآن کریم به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم نسبت خطا یا گناه به انبیای الهی می‌دهد. با توجه به پیش زمینه‌های فکری، تبیین و تفسیر این دسته از آیات و تطبیق آنها با آموزة عصمت متفاوت است. مقالة حاضر با مطالعة موردی آیات 76 تا 78 انعام، درنگی بر تحلیل عارفان و متکلمان بر این آیات دارد. مقاله بر این فرضیه استوار است که تعریف متفاوت نبوت و عصمت در اندیشة عارف و متکلم، و مجهز بودن عارفان به ابزار کشف و شهود تفسیر متفاوتی به دنبال خواهد داشت. نتایج، گویای آن است که تفسیرهای عرفانی با رویکرد خاص خود که مبتنی بر هستی‌شناسی و ابزار معرفتی آنهاست، معنا و معارف بلند را پشتوانة الفاظ قرار داده و ظاهر آیات را منافی عصمت نمی‌دانند. از منظر ایشان این آیات، استعاره‌ای از تکامل سلوکی انبیا علیهم السلام است. ستاره و ماه و خورشید واسطه‌هایی بودند که در سلوک معرفتی ابراهیم علیه السلام گام به گام حذف شدند و این طریق در انسانی تحقق می یابد که خودش از میان برخاسته و معبود را به تماشا نشسته است. از سویی متکلمان برآنند که ظاهر قرآن حجت است و می‌توان از خود آیات قرآن و ارجاع آیات متشابه به آیات محکم مقصود قرآن را دریافت و عدول از مفاد ظاهری قرآن و روی آوری به تأویل، زمانی مجاز است که مبتنی بر حجتی معتبر باشد. بر باور ایشان ابهامات موجود در داستان انبیا، تفسیر به ترک اولی یا از باب تعلیم به دیگران تفسیر می‌شود.

کلام و عرفان در متون عرفانی تعامل و ارتباط جدایی ناپذیری دارند. علم کلام به بررسی اصول اعتقادی می­پردازد و عرفان اسلامی نیز مبتنی بر شریعت و اصول آن است. با این وجود ابزار، زبان و روش دستیابی به حقیقت عرفا و متکلمان در هنگام طرح مباحث عرفانی و کلامی متفاوت و متمایز از یکدیگر است. در کلام اسلامی، ضرورت نبوت با اتکا به دلایلی از جمله قاعده لطف تبیین شده است اما عرفان اسلامی نبی را مظهری تام برای اسم اعظم الهی دانسته و از همین رو حضور او در میان مردم را ضروری می­داند. مقاله حاضر با محور قرار دادن تفاسیرعرفانی و مقایسه آن با رویکرد متکلمین به تحلیل شیوه مشکل­گشایی کلام و عرفان در شبهه عصمت «ذنب ما تقدم و ما تأخر» می­پردازد. از آنجایی که جایگاه نبوت و ولایت و ضرورت عصمت در اندیشه این دوگروه، تعریف و محدوده عصمت را متفاوت می­سازد، نوع نگاه عارف و متکلم به شبهه موجود در آیه مذکور متفاوت است. متکلمان ابهام موجود در این آیات را ناظر به عصمت انبیاء می­دانند و با رویکردهای کلامی در پی پاسخگویی به آن هستند. اما عرفا با اعتقاد به بطون متعدد آیات و استفاده از ابزار کشف و شهود، غفران را تجلی انوار الهی بر پیامبر می­دانند و ارتباط «ذنب ما تقدم و ما تأخر» به پیامبر را با اصل خاتمیت پیامبر تفسیرنموده و از شبهه گذر کرده و رفعت مقام پیامبر را نظاره گر هستند.

طبق دانش آوامعنایی حروف و کلمات، حامل معانی ذاتی­اند؛ از این رو دانش یادشده، شیوۀ بیان آوایی متن و ارتباط آن با معنا، مضمون و مقتضیات سخن را مورد توجه قرار می‌دهد. آوامعنایی لازمۀ تحلیل زبانی متن است که عبارت از دستیابی به کارکرد واحدهای کوچک‌تر در درون واحد بزرگ‌تر است که در گرو یافتن غرض متن است. در سوره‌های قرآن، یافتن غرض سیاق‌ها، مقدمه‌ای برای تحلیل متن از حیث کارکردهای اجزای آن، یعنی القای معنا توسط حروف و الفاظ است که این مسئله، ضرورت انجام تحقیق است. در بررسی سورۀ احزاب به روش تحلیلی به دست آمده که موضوع کانونی این سوره، اطاعت از خداوند و رسول و اهل بیت(ع) است و موضوع هر سیاق در ارتباطی تنگاتنگ با این موضوع کانونی قرار دارد و در مجموع غرض سوره را که عبارت از اصلاح سبک زندگی مؤمنان است، برآورده می‌کند. معناشناسی آوایی سوره بیانگر هماهنگی اعجازآمیز میان الفاظ با محتوا و موضوع کانونی سوره است.

تحلیل فرمالیستی یکی از روشهای نوین در مطالعه متن از طریق بررسی مشخصه­های متن در لایه­های آوایی، واژگانی و نحوی است که به کشف موضوع اصلی و جهان­بینی حاکم بر متن می‌انجامد؛ از این­رو می­توان گفت که تحلیل فرمالیستی در لایه واژگانی سوره‌های قرآن، راهی برای کشف ارتباط میان صورت و محتوای سوره و رهیافتی برای کشف موضوع اصلی سوره است. پژوهش حاضر به تحلیل فرمالیستی در لایه واژگانی سوره احزاب پرداخته است. این مطالعه در مقام پاسخگویی به این پرسش است که موضوع اصلی سوره احزاب چیست و الفاظ بکار رفته در سوره، چگونه با موضوع اصلی در ارتباطند؟ برای رسیدن به موضوع اصلی، سیاقهای سوره احزاب و آیات و الفاظ کلیدی در هر یک از آنها بررسی شده است. همچنین در لایه واژگانی به کشف مشخصه­های الفاظ بکار رفته در متن و پیوند آنها با موضوع اصلی سوره پرداخته شده است. این پژوهش بدست داده است که اطاعت، موضوع اصلی سوره است و معلوم شده است که کاربست معنادار الفاظ کلیدی دیگری همچون تقوا، عهد، اهل بیت، یعص و سلّموا، موضوع اصلی را تأیید و تقویت می­کند.