جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نهاد حج همواره نقش سیاسى ـ اجتماعى و اقتصادى مهمى در تاریخ اسلام داشته است به همین دلیل، حکام مسلمان سعى مى‏کردند با اعمال نفوذ در انجام مراسم حج و ذکر نامشان در خطبه، براى خود اعتبار، مقبولیت و مشروعیت کسب کنند. این امر باعث ایجاد رقابت میان امراى ایرانى و مصرى از قرن سوم تا ششم‏هجرى شد. لذا با توجه به اهمیت این موضوع، خواست بنیادى این پژوهش، بررسى رقابت میان طاهریان و صفاریان با طولونیان، آل‏بویه با اخشیدیان و فاطمیان و در نهایت، رقابت سلجوقیان با فاطمیان مى‏باشد.

تاريخ دوله آل سلجوق تأليف عمادالدين محمد بن حامد اصفهانى، كتابى است به زبان عربى پيرامون تاريخ حكومت سلجوقيان در ايران. اين اثر سه‌بار تحرير شده و اتفاقا سه‌بار هم متن عربى آن طبع و نشر گرديده است. تحرير اولى كتاب اثر قلم انوشروان بن خالد بن محمد كاشانى وزير معروف سلطان محمود و سلطان مسعود سلجوقى و خليفه عباسى المسترشد باللّه، در آغاز قرن 6ق است كه در دستگاه دين و دولت محترم زيسته و به زيروبم كارها آگاهى داشته است. نوشته انوشروان رساله‌گونه‌اى بوده است كه به تعبير هند و شاه نخجوانى، با نام «نفثه المصدور في فتور زمان الصدور و صدور زمان الفتور» به فارسى در شرح احوال وزراى دوره سلجوقى تأليف گرديده كه هم از نظر تاريخى و هم از جهت ادبى مورد اهميت قرار گرفته و در اهميت تاريخى آن همين قدر بس است كه نجم‌الدين ابوالرجاء قمى بر آن ذيل نوشته است. چون اصل «نقثه المصدور» اكنون در دست نيست نمى‌توان در ارزش ادبى آن زياد مبالغه كرد. ولى آنچه مسلم است طورى تحرير شده بوده كه كاتبان و مترسلان از آن مايه مى‌گرفته‌اند. عمادالدين معروف به كاتب اصفهانى (برادر زاده انوشروان) نفثه المصدور را به عربى ترجمه كرد و بر آن «نصره الفتره و عصره الفطره» نام گذاشت و حوادث 50 ساله بعد از انوشروان را بدان افزود (اثر حاضر). كتاب عماد تنها ترجمه نيست، بلكه وى مقدمه و تكلمه و اضافاتى بر نفثه المصدور تعليق كرده است و در حقيقت، تاريخى از سلسله سلجوقى با نقل مطالب نفثه المصدور در سال 579، يعنى چهل و هفت سال پس از مرگ انوشروان پرداخته است. هم‌شهرى عماد، فتح بن على بندارى كه خود از بزرگان فقهاء و ادباى قرن هفتم است و به كتاب‌هاى عماد عنايتى مخصوص داشته، «نصره الفتره و عصره الفطره» را در سال 623ق خلاصه نموده و به پادشاه دمشق ملك عيسى ايوبى اتحاف كرده است. در دو طبع اخير كتاب بندارى، نام آن «تاريخ حكومت سلجوقيان» ذكر شده، در صورتى‌كه بنابر نقل «كشف الظنون»، «قاموس الاعلام» و «معجم المؤلفين» نام كتاب بندارى «زبده النصره و نخبه العصره» مى‌باشد. كتاب با دو مقدمه از دكتر يحيى مراد و نويسنده آغاز و مطالب نه بر اساس سالشمار و روزشمار، كه بر اساس وقايع مهمى كه در هر دوران اتفاق افتاده، از جمله عزل و نصب‌هاى مهم، تنظيم شده است. اين كتاب نخست در 889م توسط هوتسما در ليدن منتشر شد. سپس در 336ق918/م، با عنوان «تاريخ دوله آل سلجوق«، بدون هيچ‌گونه مقدمه در قاهره به چاپ رسيد. در 974م، محمد عزاوى با حمايت مالى «بنياد فرهنگ ايران «دوباره آن را در قاهره منتشر كرد و مقدمه‌اى كوتاه و مفيد بر آن افزود. وى نام اصلى كتاب را كه «زبده النصره و نخبه العصره «بود، به كتاب باز گرداند. سرانجام در 356ش، محمدحسین جليلى در همان مؤسسه آن را به فارسى ترجمه كرد؛ ولى ترجمه روى هم رفته نازيبا و گاه مغلوط است. بندارى بسيار كوشيده است كه از يك سو، سجع‌ها و موازنه‌هاى پرپيچ و تاب عماد را كه موجب نامفهوم شدن تاريخ مى‌گردد، از كتاب بزدايد و به همين منظور، علاوه بر روان‌سازى بسيارى از عبارات، انبوهى رساله، خطبه و شعر را كه ارزش ادبى آن‌ها بر جنبه تاريخى مى‌چربيد، حذف كرده است. از سوى ديگر، وى كوشيده است در اين كار اغراق نورزد و تا جايى كه ممكن است، مايه اصلى نثر عمادالدين را حفظ كند و خوانندگان زمان خود را كه به اين گونه نثر ميل تمام داشتند، خشنود سازد.

التشيع في طرابلس و بلاد الشام، تأليف شيخ على ابراهيم طرابلسى، اثرى است كه نويسنده آن به بررسى تاريخ تحولات مذهب تشيع در طرابلس و سرزمين‌هاى شام پرداخته است. اين كتاب به زبان عربى و در يك جلد منتشر شده است. كتاب، مشتمل بر مقدمه شيخ قبلان (نايب‌رئيس مجلس اعلاى لبنان) و مقدمه نويسنده و پنج فصل است. نويسنده در بسيارى از مباحث، به منابع مورد استفاده اشاره نكرده است، اما به گفته شيخ قبلان، مهم‌ترين كتاب مورد استناد وى، آثار مورخ بزرگ، ناصر خسرو است كه گزارش كرده كه در سال 428ق، مردم طرابلس شيعه بوده‌اند و بنى عمار بر مذهب شيعه اماميه اثناعشريه بوده‌اند خلاصه مطالب فصول كتاب بدين شرح است: فصل اول: نويسنده در ابتداى اين فصل از كتاب به اهميت استراتژى طرابلس و اوضاع آن در ابتداى قرن پنجم هجرى اشاره كرده است. برخى مورخين به وجود شيعيان در طرابلس شام در عصر عباسى اشاره كرده‌اند فصل دوم: نويسنده در ابتداى اين فصل به تبيين معناى لغوى و اصطلاحى شيعه با استناد به منابع مختلف مى‌پردازد. ادامه اين فصل، به ذكر تعداد ائمه و خلفاى برحق رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و تاريخ ائمه اطهار (علیهم السلام) تا زمان شهادت امام حسين (علیه السلام) اختصاص دارد فصل سوم كتاب به مطالعه حكومت فاطميان در شام اختصاص دارد. فصل چهارم: اين فصل به شرح دولت «بنى عمار» در طرابلس اختصاص دارد. فصل پنجم: علاقه ويژه حكما و وزراى فاطمى به علم سبب شده بود كه در تشويق مردم به علم‌آموزى و نيز ايجاد مراكز علمى براى نشر مذهب تشيع تلاش كنند.