جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب وافی مهمترین اثر حدیثی فیض و از جوامع احادیث امامیه است. در واقع می توان گفت که وافی یکی از بزرگترین، مهمترین و جامع ترین آثار حدیثی شیعه از دوره صفویان است که در آن اخبار و احادیث مربوط به: اصول، فروع، سنن و احکام اسلامی منقول در کتب اربعه متقدم امامیه یعنی: الکافی، من لایحضره الفقیه، التهذیب و الاستبصار گرد آمده است. او پس از گردآوری همه احادیث کتاب های چهارگانه پیشین، احادیث مکرر را حذف نموده، آن گاه آیه هایی از قرآن کریم در مورد هر یک از اصول و فروع دین آورده است و هر جا که آیه یا حدیثی نیاز به توضیح و تاویل داشته، به شرح آن پرداخته و دشواری های متنی و لغوی آن را نیز حل کرده است. اهمیت این کتاب از آن جا آشکار می شود که علاوه بر ویژگی های یاد شده، خواننده را از مراجعه دوباره یا هر باره به کتاب های چهارگانه پیشین بی نیاز می سازد. مولف خود بيان مي كند كه اين كتاب را الوافي ناميدم چون مشتمل بر تمامي مطالب مهم مي باشد و از مطالب مبهم پرده برمي دارد. سمّیته بالوافی لوفائه بالمهمّات و کشف المبهمات. مرحوم فیض در مقدمه کتاب وافی انگیزه خود از تألیف این کتاب را مشاهده کاستی های موجود در کتب اربعه بیان ‌کرده است. این کاستی ها عبارت‌اند از: 1.

رسالة الكبائر نام كامل كتاب: رسالة فى العدالة، رسالة العدالة و الكبائر، رسالة الكبائر كتاب كوچكى است كه پس از تعريف عدالت و بيان گناهان كبيره به موارد جواز غيبت بيان شده است. اين كتاب به سبك فقه رساله‏اى نوشته شده و در مواردى نيز روايات آن ذكر شده است. از آنجائى كه از لوازم عدالت، تقوى است و تقوى با اجتناب از گناهان كبيره و اصرار نداشتن به گناهان صغيره حاصل مى‏شود، مؤلف به بيان انواع گناهان كبيره پرداخته است. وى در اوائل كتاب صرفا به قول شهيد اوّل در القواعد و الفوائد پرداخته است و نظر فقهاى ديگر را بيان ننموده است. رسالة في التقية در اين كتاب بسيار مختصر كه گاهى از آن تعبير به مقاله شده است، پس از تعريف تقيه، تقيه در عبادات و معاملات بيان شده و دلايل صحت آن ذكر شده است. مطالب آن به سبك فقه خلافى استدلالى نوشته شده است و در قسمتى از آن به كتاب الفيهء شهيد اول اشاره شده و مسئله نهى از عبادات نيز مطرح شده است. رسالة في ملاقي الشبهة المحصورة نام كتاب: رسالة فى ملاقى الشبهة المحصورة، رسالة فى ما تنجس بعضه و اشتبه موضع النجاسة در اين كتاب كوچك يا به تعبيرى مقاله، مسئله نجس شدن چيز معينى كه مشخص نيست كدام قسمت آن نجس شده است مطرح شده است. مؤلف حكم به پاك بودن آن شى را انتخاب نموده و آن را ظاهر مذهب دانسته است اين كتاب به سبك فقه استدلالى نوشته شده و در آن نظريات علامه حلى (م ٧٢۶ هـ ق) در منتهى المطلب و نهاية الاحكام بررسى شده است. مؤلف با استدلال به عمومات و اطلاقات در باب طهارت اين نظر را انتخاب نموده است و از كسانى كه اين نظريه را انتخاب ننمايند اينگونه تعبير نموده است: ما يخطر فى الاوهام على خواطر من لم ترض نفسه بمعرفة طرق الاستدلال الفقهية، فتراه يخبط خبط عشواء فى الليلة الظلماء لا يتميز عنده غث ما فى يدين من سمينه. رسالة في العصير العنبى‏ در اين كتاب بسيار مختصر كه شبيه مقاله است مسأله عصير عنبى وقتى به سبب آتش يا خورشيد غليان يافته و نجس مى‏شود و با ذهاب دو سوّم آن يا تبديل شدن به سركه پاك مى‏شود، بررسى شده است و مؤلف همين نظر را با ذكر اجماع و نظير آن پذيرفته است. اين كتاب اگرچه به سبك فقه استدلالى نوشته شده امّا مصنف از ذكر آيات و روايات خوددارى نموده است. وى در جامع المقاصد به طور مفصل به اين مسئله تعرض نموده و آيات و روايات را بررسى نموده است. اين مسئله همواره مورد بحث و بررسى فقهاى بزرگ واقع شده و كتابهاى مستقلى در اين باب نوشته شده است. رسالة في الحيض‏ نوشته مختصرى به صورت مقاله است كه مؤلف پس از تعريف حيض و بيان صفاتى كه باعث تميز حيض از استحاضه است، به اقسام حائض و صفات هر كدام از آنان پرداخته است اين كتاب به سبك فقه نيمه استدلالى نوشته شده است و مؤلف در آن به نظريات شهيد اوّل (م ٧٨۶ هـ ق) در كتابهاى الذكرى و الدروس و علامه حلّى (م ٧٢۶ هـ ق) در كتابهاى المختلف و المنتهى اشاره و آنان را بررسى نموده است. رسالة في حكم الحائض و النفساء مؤلف در اين نوشته بسيار مختصر به بررسى يك مسئله فقهى در مورد حائض و نفساء پرداخته است در اين مسئله وى روزه حائض و نفساء را كه قبل از فجر پاك شده‏اند در صورتيكه غسل نكرده باشند صحيح نميداند. وى در تأييد نظريه خود به فتواى علامه حلّى (م ٧٢۶ هـ ق) در كتاب‏هاى المنتهى و المختلف و همينطور به الدروس شهيد اول (م ٧٨۶ هـ ق) نيز استناد كرده است و از آنجائى كه النهاية علامه حلّى قبل از المختلف نوشته شده است فتواى وى در آن كتاب را كنار گذاشته است. اگر چه اين نوشته بسيار مختصر است امّا در همان مختصر وى به استصحاب، عموم اوامر، مشتق و اجماع استناد كرده است. رسالة في صلاة و صوم المسافر اين نوشته مختصر در رد بر نظريه افرادى است كه مسافرت مكلفى را كه تمام احكام نماز مسافر را نميداند، جايز ندانسته‏اند و او در سفر بايد نمازش را تمام بخواند و روزه هم بگيرد. محقق كركى مسافرت آنها را جايز دانسته و بنا به اطلاقات روايات او را مسافر دانسته است وى از اين افراد تعبير به بعض الطلبة نموده است و شايد منظور وى شيخ ابراهيم قطيفى باشد. از آنجائى كه روايت يا آيهء خاصى در مورد اين مسئله خاص وجود نداشته است وى صرفا به اطلاقات روايات سفر استناد نموده است. از متن اين نوشته برمى‏آيد كه مؤلف با اين افراد درگيرى علمى داشته است. رسالة في السجود على التربة المشويّة در اين نوشته جواز سجده بر تربت امام حسين (ع) پس از پخته شدن آن بررسى شده است و مؤلف پس از رد نظريات شيخ ابراهيم قطيفى در حرمت سجده بر آن، نظر مشهور علماء بر جواز سجده را پذيرفته است. وى علّت تأليف كتاب را حمايت علماى اهل تسنن از فتواى حرمت سجده و درخواست فضلاء و ناراحتى علماء و فقهاء آن زمان ذكر نموده است. اين كتاب به سبك فقه استدلالى نوشته شده است و در آن پس از بيان اطلاقات و عمومات روايى، اجماع علماء، اصل استصحاب و نظائر آن به نظرات فقهاى بزرگى همچون شيخ مفيد (م ۴١٣ هـ ق) در المقنعه، شيخ طوسى (م ۴۶٠ هـ ق) در النهاية، ابن ادريس (م ۵٩٨ هـ ق) در السرائر، محقق اوّل (م ۶٧۶ هـ ق) در المعتبر، علامه حلّى (م ٧٢۶ هـ ق) در المنتهى، التذكرة، نهاية الاحكام، و شهيد اوّل (م ٧٨۶ هـ ق) در الذكرى استناد شده است. پس از تأليف اين كتاب فقهاى بزرگ به آن استناد نموده و به عنوان مثال صاحب جواهر در جلد ٨ صفحه ۴١۴، و جلد ١٠ صفحه ۴٠۶ به آن استناد نموده است. در ميان فقها، فقط سلاّر (م ۴۴٨ هـ ق) در المراسم فتواى به كراهت سجده بر تربت پخته شده وارده است كه مؤلف به علّت نادر بودن اين فتواى و نداشتن دليل فقهى آن را رد نموده است. رسالة في خروج المقيم عن حدود البلد در اين مقاله مسئله مسافرى كه قصد اقامت كرده و از آن شهر خارج شده و در فاصله بين حد ترخص و مسافت واقع مى‏شود و قصد برگشتن دارد ولى قصد نيت ١٠ روز ديگرى را ندارد، بررسى شده است. در اين مسئله دو قول وجود دارد يكى نظر شيخ طوسى (م ۴۶٠ هـ ق) ، ابن براج (م ۴٨١ هـ ق) و علامه حلّى (م ٧٢۶ هـ ق) اين است كه وظيفهء وى نماز شكسته است و نظريه شهيد اول (م ٧٢۶ هـ ق) و گروهى از فقهاء نماز تمام است و مؤلف نيز نظر شهيد اوّل را كه نماز تمام است انتخاب مى‏كند. اين نوشته به سبك فقه استدلالى است امّا آيات و روايات مطرح نشده و بيشتر نظريات فقها مطرح گرديده است. رسالة في ترتيب قضاء الصلاة الفائتة اين نوشته بسيار مختصر به بررسى مسئله فراموش شدن ترتيب نمازهاى قضاء پرداخته است. مؤلف پس از طرح دو نظريه اصحاب، قول به عدم وجوب اقامه نمازهاى قضاء به نحوى كه ترتيب در آن حاصل شود، را پذيرفته است. اين كتاب به سبك فقه نيمه استدلالى نوشته شده و در آن به روايات و آيات، يا اجماع استناد نشده است و صرفا مؤلف در قسمتى از آن قول به وجوب ترتيب را، سخت‏ترين راه بجا آوردن نمازهاى قضاء ذكر كرده است. رسالة في السهو و الشك في الصلاة در اين كتاب احكام سهو و نسيان در اركان و واجبات نماز بيان شده است. سبك نگارش آن فقه رساله‏اى است و گاهى نيز به نظريات شيخ طوسى اشاره شده است. مؤلف در آن تلاش نموده است كه اصول اساسى اين احكام نوشته شود و در خاتمه آن مى‏نويسد: قد ذكرت ايها الطالب المسترشد اصول هذين الاثنين او اكثر فروعهما بعبارة تقرب الى فهمك و تزيل عنك و همك، لان الجزئيات فروع الفقه لا تنحصر بعدد و لا تنضبط بحد و محصّلها ما ذكرناه. رسالة في الحج‏ در اين كتاب واجبات و مستحبات مناسك حج و احكام آنان بيان شده است و از يك مقدمه و دو فصل تشكيل شده است. مقدمه شامل تعريف لغوى و شرعى حج، اخبار فضيلت آن، شرائط وجوب و انواع آن مى‏باشد. و دو فصل آن دربردارنده احكام عمرهء تمتع و حج تمتع مى‏باشد. سبك نگارش آن فقه رساله‏اى است و مؤلف دربارهء علت تأليف آن مى‏نويسد: وضعتها؟ ؟ (رسالة الحج) على سبيل الاختصار، بالتماس خلاصة بعض الاخوان الاخيار نفعه الله و ايانابها و اجزل لنا جميعا ثوابها. رسالة الخيار في البيع‏ نام كتاب: رسالة الخيار فى البيع، رسالة فى تصرف المشترى فى زمن الخيار نوشته مختصرى است كه در آن سقوط و عدم سقوط خيار در بيع نسبت به تصرفات مشترى و بايع بررسى شده است: اين كتاب به سبك فقه استدلالى نوشته شده است و مؤلف پس از تقسيم خيار نسبت به مشترى بايع يا هر دو به بررسى هر كدام پرداخته است. وى تصرف مشترى در سقوط خيار را از موارد مورد تسالم فقهاء دانسته و به اقوال شيخ طوسى در المبسوط، محقق حلّى در شرايع الاسلام، علامه حلّى در تذكرة الفقهاء، قواعد الاحكام، التحرير، ارشاد الاذهان استناد كرده است. وى در اواخر مباحث آن مى‏نويسد: و اعلم ان الغرض الاقصى فى بيان هذه الاحكام كلّها، هو بيان كون الاجازة الواقعة من المشترى للبايع فى العين المبيعة بخيار البايع يقتضى سقوط خياره فهذا هو المقصود بالبيان و الذى وقع فيه الوهم، و هذا الحكم يكاد يلحق بالبديهيات عند الفقهاء بعد الاحاطة بمقدماته و قد تطابق كلام القوم على ذلك و لم نقف على خلاف فيه لاحد من الاصحاب. رسالة في إجازة الوارث قبل الموت‏ نوشته بسيار مختصر و كوچكى است در دو صفحه است كه در آن مسئله اجازه وارث قبل از مرگ را تأييد نموده است. سبك نگارش آن فقه استدلالى است. در اين مسئله دو نظريه وجود دارد كه ابن جنيد، شيخ طوسى، ابن حمزة و علامه حلّى صحت آن را تأييد نموده است و در نظريه دوم كه اين اجاره را صحيح ندانسته‏اند شيخ مفيد، سلاّر، ابن ادريس و فخر المحققين آن را انتخاب نموده‏اند. رسالة في الشياع‏ در اين نوشته بسيار مختصر يكى از معيارهاى شرعى در اثبات امورى مثل نسب، وقف، نكاح، ولايت و غير آن به نام شياع بررسى شده است. در معنى شياع دو نظريه مطرح شده كه يكى گروهى را كه از گفته‏هاى آنان ظن نزديك به علم حاصل شود و ديگرى گفته‏هاى آنان كه علم و يقين حاصل شود، مى‏باشد. مؤلف نظر اوّل را انتخاب نموده است و ملاك آن را اطمينان در نفس با مقدارى تسامح ذكر نموده است. در بيان مصاديق موارد شياع اختلاف وجود دارد. در كتاب به نقل از الدروس شهيد اوّل ٩ چيز (نسب، ملك، وقف، نكاح، مرگ، ولايت، ولاء، آزاد بودن و بندگى) را از موارد آن دانسته‏اند و به نقل از القواعد، ٢٢ چيز از مصاديق آن ذكر شده است. رسالة الأرض المندرسة نام كتاب: رسالة الأرض المندرسة، أقسام الأرضين، أحكام الأرضين‏ در اين كتاب مالكيت زمينهائى كه آباد بوده است و سپس خراب شده‏اند مورد بررسى واقع شده به اينكه آيا فرد ديگرى مى‏تواند آن را احياء كند يا غير از مالك اوّل كسى حق احياء آن را ندارد مؤلف سه نظريه را در مورد زمينى كه به سبب احياء مالك شده باشند مطرح نموده است كه عبارتند از: ١-كسى نميتواند مالك آن باشد مگر مالك اوّلى يا ورثه او، ٢-در زمان غيبت افراد ديگر مى‏توانند آن را احياء كنند و مالك شوند، ٣-مالك اوّل مالك است امّا فرد دوم به سبب احياء اولويت در تصرف دارد و بايد خراج مقرر بر زمين را به مالك اوّل بدهد. وى نظريه اوّل را اختيار نموده است و دو نظريه ديگر را رد نموده است. اين كتاب به سبك فقه استدلالى نوشته شده است و مؤلف با بررسى آيات و روايات متعدد و استناد به اقوال بزرگانى همچون علامة در تذكرة، ابن ادريس در السرائر، محقق حلّى در الشرايع، شيخ طوسى در النهاية، و شهيد در الدروس با دقتى زياد اين كتاب را تأليف نموده است. رسالة في طلاق الغائب‏ نوشته بسيار مختصرى در حدود صد خط است كه در آن احكام طلاق زنى كه شوهر او غائب است و شوهرش در زمان پاكى با وى عمل زناشويى انجام داده است، بيان شده است. سبك نگارش آن فقه استدلالى است و در عين مختصر بودن نظريات بزرگانى از فقهاى اسلام همچون شيخ طوسى در النهاية و استبصار، شيخ مفيد، سلاّر، ابن ابى عقيل، ابن جنيد، على بن بابويه، ابن ادريس، علامه حلّى در القواعد، التحرير، المختلف، محقق حلى در الشرايع، و فخر المحققين در آن ذكر شده است. وى در بين اقوال مطرح شده نظريه شيخ طوسى در استبصار را مى‏پذيرد و مى‏نويسد: و الّذى يقتضيه النظر الصحيح و الوقوف مع القوانين الاصولية هو مختار الشيخ فى الاستبصار. نظر شيخ در استبصار تفصيل است به اين معنى كه زنانى كه در هر ماه حيض مى‏شوند جائز است پس از ماه طلاق داده شود و زنانى كه در مدتى بيش از يك ماه حيض مى‏شوند در اين صورت بايد منتظر شد كه آن زمان زيادتر از يك ماه سپرى شود و پس از آن او طلاق داده شود رسالة في سماع الدعوى‏ در اين نوشته مختصر مسئله پذيرفتن و شنيدن ادعاى مدعى در احكام شهادات و قضاء بررسى شده است. مؤلف سه نظريه را در اين مسئله مطرح نموده است. نظريه اول پذيرفتن در صورت جزم و يقين مدعى، نظريه دوم به صرف ظن و گمان مى‏توان ادعاى وى را پذيرفت، نظريه سوّم تفصيل در صورت مخفى بودن و واضح بودن است به اين معنى كه در مواردى مثل سرقت و قتل كه عادتا مخفى است ادعاى وى پذيرفته شود و در صورتى كه از امور واضح و آشكار است نياز به جزم و اطمينان دارد. وى نظريه سوّم را پذيرفته است و با استناد به آيات و روايات و اقوال بزرگانى همچون شيخ طوسى در تهذيب و شهيد اول در القواعد و الفوائد اشتباه بودن نظريه‏هاى اوّل و دوّم و صحيح بودن نظريه سوّم را اثبات نموده است. جوابات (أجوبة) الشيخ حسين بن مفلح الصيمري‏ نام كتاب: جوابات (أجوبة) الشيخ حسين بن مفلح الصيمرى، الأسئلة الصيمرية، الفوائد الوافية نوشته بسيار مختصرى در حدود ٢٠٠ خط است كه در آن به هفت مسئله فقهى از ابواب مختلف پاسخ داده شده است. اين مسائل عبارتند از: فورى بودن طلاق در جائى كه اجنبى مهر را بذل كرده باشد، چگونگى وضعيت اموال مسافرى كه ناپديد شده باشد، حكم عقد اشتباهى بدون عمل زناشوئى، چگونگى نماز مسافر، دين، وقف، تأخير در پرداخت خمسى كه حق امام و فقراء سادات باشد. فتاوى و أجوبة و مسائل‏ نوشته مختصرى است كه در آن به يازده مسئله فقهى در ابواب مختلف مثل تيمم، افعال نماز، ضمان، مهريه، تزاحم نماز واجب و مستحب، تلفظ عقود معاملات، اقرار، و تقليد پاسخ داده شده است. از آنجائى كه سؤالها در سطح عالى فقهى مطرح شده و در آن از كتابهاى التحرير علامه حلّى، البيان و الذكرى شهيد اوّل، و كتابهاى فخر المحققين و احمد بن فهد حلّى و خود مؤلف سؤالاتى طرح شده است، مؤلف نيز با بيانى روان و دقت نظرى كامل به آنها به سبك فقه استدلالى جواب داده است. جوابات المسائل الفقهيّة اين كتاب دربردارنده ٢٩٠ مسئله فقهى و جواب آن است كه از ابواب مختلف سؤال شده است و فردى آنها را در يك جا گرد آورده است. وى دربارهء گردآورى آن در مقدمه مى‏نويسد: هى لعمرى من مهمات الدين و ما يعم به بلوى المكلفين، و قد كانت متفرقة فى كتبنا و كتب الاصحاب فاحببت جمعها فى هذا الكتاب، ليعظم نفعها و يحسن وقعها و ما اثبت الاّ ما صح اسنادها اليه و قوى اعتمادى عليه. سؤالهاى موجود در آن از نظر سطح علمى يكسان نيستند و از ابواب مختلفى همچون طهارت، صلاة، ارث، احياء، خمس، وقف، زكاة، ضمان، نكاح، طلاق، بيع، نذر، وصيت مطرح شده‏اند. اگر چه جوابها بيشتر به سبك فقه رساله‏اى نوشته شده است امّا گاهى نيز مثل صفحات ٣٠٩ و ٣١٠ كه سؤال كه از عبارتهاى كتاب قواعد الاحكام علامه حلّى و الدروس شهيد اوّل است به سبك فقه استدلالى نوشته شده است. فتاوى خاتم المجتهدين‏ o اين نوشته مختصر شامل ده مسئله جداگانه در ابواب مختلفى همچون صلاة، صوم، تيمم، قرائت قرآن، وقف، شهادات و حدود است كه به سبك فقه رساله‏اى نوشته شده است.

‌تَذکِرَة الفقهاء، اثری جامع در فقه استدلالی و تطبیقی با گرایش فقهیِ امامی، به عربی، نوشته حسن بن یوسف بن مطهر حلّی مشهور به علامه حلّی، دانشمند امامی قرن هفتم وهشتم است. علامه حلّی، این کتاب را به درخواست فرزندش محمد، معروف به فخرالمحققین، نوشت و چنان‌که در مقدمه تأکید کرده، در این کتاب به اختصار فتاوا و ادله فقهی را بر پایه فقه امامی و با اشاره به آرای مخالف و داوری میان مذاهب به روشی منصفانه آورده است. به گفته مؤلف، کتاب در چهار قاعده تنظیم شده، اما به غیر از دو قاعده عبادات و عقود، بقیه آن در دسترس نیست. هر قاعده نیز مشتمل بر شش کتاب است. مؤلف در هر مسئله ابتدا نظر مقبول خود را در قالب بیان نظریه فقیهانی از امامیه که با آن نظر موافق اند، نوشته وسپس با آوردن نام برخی موافقان از میان صحابه و تابعین و فقهای مذاهب دیگر و با استناد به ادله مورد قبول عامه و خاصه به تحلیل آن پرداخته است. در بیان نظریه های مخالفان با توجه به احاطه خود بر آرای فقهی امامیان و اهل سنّت و ذکر ادله آنان، گاهی به نقد و پاسخگویی پرداخته و چه بسا پاسخهایی مفروض در توجیه آن‌ها ذکر کرده و خود به آن‌ها پاسخ داده است. بدین ترتیب، در بسیاری از فروع و مسائل فقهی، نوعی مناظره و گفتگوی علمی بر پایه مبادی مفروض صورت گرفته، ولی در برخی مسائل (بیشتر در ابواب معاملات) به ذکر نظریات مخالفان اکتفا نموده است، بی آن‌که به پاسخگویی بپردازد. از فقهای شیعه، علاوه بر آرای شیخ طوسی که بسیار موردتوجه مؤلف بوده، نظریات شیخ صدوق، شیخ مفید، ابن جنید، ابن ابی عقیل، علی بن بابویه، سلار دیلمی و ابوالصلاح حلبی بیشتر ذکر شده است. از میان پیشوایان اهل سنّت نیز به آرای شافعی بیش از دیگران پرداخته و گاه نظر برخی پیروان مذاهب چهارگانه، مانند محمد بن حسن شیبانی و ابویوسف و زُفَر و جصّاص (رازی) و اسماعیل مُزنی و داود ظاهری هم مورد توجه قرار گرفته است. همچنین آرای بسیاری از فقهای صحابی و تابعی، از جمله ابن عباس، ابن مسعود، ابن ابی لیلی، ابن عمر، مجاهد، انس بن مالک، حسن بصری،سفیان ثوری، عطاء بن ابی رَباح، محمد بن شهاب زُهْری، ابراهیم نخعی، سعید بن مسیّب،محمد بن سیرین و قَتادة بن دِعامه، ذکر شده است. گاهی نیز به آرای مذاهب دیگر مانند زیدیه و قاسمیه (شاخه ای از زیدیه پیروان قاسم بن ابراهیم رسّی) اشاره شده است. بر این اساس، برخی محققان تذکرة الفقهاء را از مهمترین منابع فقه مقارَن (تطبیقی) و گروهی دیگر آن را از جمله منابع موجود در باره علم الخلاف (خلافیات) می دانند.

این نوشتار در صدد تبیین جایگاه وقف در گفتمان فرهنگی پس از تشکیل دولت صفویه می‌باشد. بدین‌منظور ابتدا وضعیت موقوفات قبل از دوره صفویه بررسی می‌شود؛ سپس اهمیت وقف در حکومت صفویه و حکومت‌های پسین، از دو منظر نظارتِ دستگاه حکومتی در نگاهداری و اداره‌ی املاک وقفی و همچنین اهتمام پادشاهان در وقف املاک خود برای برخورداری از پاداش اخروی و تعهد آنان جهت رواج مذهب شیعه بدین طریق، مطالعه می‌گردد. همواره اوضاع فرهنگی اجتماعی جامعه‌ی ایرانی نقش تعیین‌کننده‌ای در نوع موقوفات داشته ‌است. حتی گاهی ناحیه‌ی جغرافیایی سبب نوع خاصی از وقف گردیده؛ وقف قنات‌ها در ناحیه‌ی کویری یزد حاکی از این مطلب است. همچنین اهمیت اقتصادی و اجتماعی موقوفات از جمله موقوفات آستانه مقدسه حضرت معصومه (ع) با استناد به اسناد مربوط به این آستانه نیز بررسی شده است.