جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شاید هیچ کتابی به اندازه قرآن کریم مورد شرح و تفسیر قرار نگرفته باشد. بر اساس آمارهایی که از تفاسیر موجود و نیز اطلاعات کتاب شناسی به دست آمده، تاکنون بیش از سه هزار تفسیر بر قرآن کریم به سبک ها و روش های مختلف نوشته شده است. با این حال، هنوز عناصر اصلی دخیل در تفسیر نظیر مبانی، اصول، قواعد، روش ها و گرایش های تفسیری در یک نظام منسجم تعریف نشده است و نوعا مفسران بدون شفاف سازی این گونه مباحث، به طور مستقیم به تفسیر آیات قرآن پرداخته اند. در سال های اخیر کتاب های چندی درباره اصول و مبانی و نیز روش ها و گرایش های تفسیری نوشته شده است، ولی هنوز تعاریف موجود در این زمینه به هماهنگی و وضوح نرسیده است. این مقاله درصدد است عناصر موجود در تفسیر قرآن را در یک نظام دقیق اصطلاحی تعریف کند.

فاقد چکیده

یکی از مسائل مهم و ضروری در تفسیر قرآن کریم، شناخت قواعد تفسیری و کار بست آن در تفسیر است، قواعد تفسیر قوانین کلی است که وسیله‌ی استنباط از آیات قرآن کریم قرار می‌گیرد و رعایت این قواعد باعث کاهش خطاهای تفسیری می‌شود و مفسر را در درک و فهم آیات و کشف مراد و مقاصد الهی یاری می‌رسانند، مسئله قواعد تفسیری از صدر اسلام مطرح بوده مانند قاعده ارجاع متشابهات به محکمات و در طول تاریخ تفسیر قرآن مورد توجه دانشمندان و مفسران بوده است و کتاب‌هایی نیز در این زمینه نوشته شده است، قواعد تفسیری امام باقر7 که از راسخون فی العلم هستند و علم ایشان برگرفته از وحی الهی و مطابق قرآن کریم است، با روش توصیفی، تحلیلی، مورد بررسی قرار گرفته و قواعد مشترک با سایر علوم اسلامی مانند قواعد مشترک با علم منطق، علم اصول فقه، علوم ادبی، علم معانی و بیان، علم لغت و علم قرائت و قواعد خاص تفسیر مانند قاعده سیاق، قاعده جری و تطبیق، قاعده ممنوعیت کاربرد اسرائیلیات و قاعده پرهیز از تفسیر به رأی و علم و علمی بودن تفسیر را تفسیر و قاعده تأویل از روایات تفسیری امام باقر7 کشف شده است.

نویسنده در این نوشتار نخست از انگیزه نگارش تفسیر توسط فیض کاشانى، سخن گفته سپس مبانى تفسیر وى را مطرح کرده است آنگاه از منابع تفسیرى و روائى مفسر یاد نموده است در ادامه از ویژگى هاى لغوى، روائى و روش قرآن به قرآن در تفسیر صافى بحث کرده است و در پایان قواعد به کار رفته در تفسیر را بر شمرده است.

تعمیم مفاهیم مطرح شده در آیات قرآن و تطبیق آن بر مصادیق نوپیدا، از دغدغه های اساسی بزرگان اسلام و اندیشمندان مسلمان است. اصطلاح جری و تطبیق یکی از ابزارهای تحقق این هدف والا محسوب می شود. هر چند از دیرباز توجه و نگاه پژوهشگران معطوف به جری و تطبیق بوده است اما در بیشتر موارد کلی و اجمالی است. نوشتار پیش رو، پژوهشی کتابخانه ای و اسنادی است که به روش توصیفی تحلیلی سامان یافته و می کوشد تا با دقت، ابعاد مختلف این قاعده تفسیری را بررسی و نیز نمونه های به کارگیری آن را در سیرة معصومان (ع) گزارش، تبویب و تحلیل نماید. برخی از مهم ترین گونه های به کارگیری جری وتطبیق در سیرة تابناک اهل بیت(ع) عبارتند از؛ نمایاندن جایگاه فرازمند معصومان(ع)، ارزیابی منحرفان و گمراهان، تحلیل و نقد اوضاع اجتماعی و نیز بیان اخبار غیبی.

نویسنده در این نوشتار نخست از انگیزه نگارش تفسیر توسط فیض کاشانى، سخن گفته سپس مبانى تفسیر وى را مطرح کرده است آنگاه از منابع تفسیرى و روائى مفسر یاد نموده است در ادامه از ویژگى هاى لغوى، روائى و روش قرآن به قرآن در تفسیر صافى بحث کرده است و در پایان قواعد به کار رفته در تفسیر را بر شمرده است.

اعجاز قرآن در دانش علوم قرآن از جایگاه ویژه ای برخوردار است، چراکه بودن قرآن از سوی خدا، از رهگذر اعجاز آن اثبات می شود. یکی از وجوه اعجاز قرآن که از صدر اسلام تاکنون مورد توجّه دانشمندان بوده است، اعجاز آن در پیراستگی از اختلاف است. اثبات اعجاز قرآن در پیراستگی از اختلاف، بر پیش فرض ها و مقدّماتی استوار است. یکی از آن مقدّمات، پاسخگویی به شبهات و آیات موهِم اختلاف و تناقض است. لذا شناخت دقیق آرای خاورشناسان دربارة قرآن کریم و نقد علمی دیدگاه های آنان برای ما مسلمانان ضرورتی انکارناپذیر است. روش تحقیق در این پژوهش، مطالعة کتابخانه ای و رویکرد آن، توصیفی، تحلیلی و انتقادی است. باید گفت صرف نظر از انگیزة مستشرقان از ادّعای وجود اختلاف در آیات قرآن، یکی از عللی که موجب توهّم اختلاف و تناقض در میان آیات قرآن شده، در نظر نگرفتن قواعد صحیح در تفسیر آیات و بی توجّهی به شرایط تناقض است. از این رو، در نظر نگرفتن مبانی و قواعد صحیح در تفسیر آیات قرآن و در نظر نگرفتن شرایط تناقض، از جملة عوامل اصلی ایدة آنان است. لذا چون آنان تصوّر درستی از تعریف تناقض ندارند، هر آیه ای را که با آیة دیگر به نوعی متفاوت باشد، مصداق تناقض دانسته اند، درحالی که زمانی می توان ادّعا کرد میان دو آیه تناقض وجود دارد که اختلاف آن دو به گونه ای باشد که همواره از صدق هر یک، کذب دیگری و از کذب هر یک، صدق دیگری لازم آید. در این مقاله بیان شده که هیچ یک از شبهات آنها مبتنی بر دلیل علمی و منطقی نیست و تنها بر اساس پیش فرضهای نادرست است.

فهم‌ دقیق قرآن مانند هر کلام دیگر نیازمند ضوابط و قواعدی است که پایه‌های اساسی استنباط و فهم آن به شمار می‌آید و بر هر مفسّری لازم است قبل از پرداختن به تفسیر، قواعد و ضوابطی در نظرگیرد و بر اساس آنها به تفسیر قرآن بپردازد تا تفسیری که می‌خواهد از آیات قران ارائه دهد تفسیر حقیقی باشد و به مفاد واقعی و استعمالی و مراد آیات خداوند دست پیدا کند قواعدتفسیر عبارت است از دستور العمل کلی مبتنی بر مبانی متقن عقلی، نقلی و عقلایی‌اند که مفسر با رعایت آن در ورطه تفسیر به رای گرفتار نشده و در نهایت بتواند تفسیری ضابطه مند و صحیح ارائه دهد. یکی از تفاسیری که آیات قران را تا حدی بر اساس قواعد تفسیر تبیین و تفسیر کرده تفسیر روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن است. ابوالفتوح رازی در این تفسیربه قرائت صحیح توجه داشته است ایشان ترجمه آیات را بر اساس قرائت حفص وگاه نیز موافق با قرائتهای دیگر بیان می-کند و در اکثر موارد به قرائت حفص متعرض می‌شود مفسّر در توجه به مفاهیم کلمات به آیات، روایات، سخن لغت شناسان و فرهنگ عامّه توجه داشته و روش وی در توجه به قاعده ادبیات عرب شایسته و در خور تحسین است استفاده فراوان از اشعار عرب در قاعده توجه به ادبیات عرب از نقاط قوّت روش تفسیری وی محسوب می‌شود همچنین مفسّر در تفسیر آیات از انواع قرائن که موجب فهم صحیح آیات می‌شود بطور گسترده استفاده‌کرده است. شیخ ابوالفتوح تلاش نموده تا در تفسیرش از مستندات قطعی یا اطمینان آوراستفاده نماید لذا می‌توان‌گفت تا حد امکان به قاعده علم و علمی توجه داشته‌اند ازویژگیهای دیگر روش تفسیری مفسّر توجه به انواع دلالتها بوده هر چند تصریحی به نام مصطلح آنها نداشته است. واژگان کلیدیتفسیر، قواعد تفسیر، ابوالفتوح‌ رازی، تفسیر روض‌الجنان‌ و روح الجنان، روش تفسیر.

در این پژوهش، «قواعد تفسیر در تفسیر نمونه» برررسی شده است. علم تفسیر مانند هر علمی، نیاز به یک سری اصول و قواعد دارد تا مفسر بر اساس آنها به تفسیر قرآن پرداخته و بتواند مقاصد و مدلول های آیات را کشف کند. این قواعد که پایه های اساسی استنباط در تفسیر محسوب می شوند و مفسر را از خطای در تفسیر باز می دارند، «قواعد تفسیر» نام دارند که می توانند ملاک و معیار ارزشمندی تفاسیر قرار گیرند. تفسیر نمونه، اثر گروهی از نویسندگان با سرپرستی آیت الله مکارم شیرازی، یکی از معروف ترین تفاسیر شیعی قرن حاضر به زبان فارسی است که در این پژوهش سعی شده این تفسیر از حیث رعایت قواعد تفسیر، مورد بررسی قرار گیرد. این پژوهش در سه فصل، تدوین یافته است؛ فصل اول شامل مفاهیم و کلیات، فصل دوم شامل نگاهی به تفسیر نمونه و زندگی نامه آیت الله مکارم شیرازی و سایر همکاران تفسیر نمونه می باشد و در فصل سوم آن که از هفت بخش تشکیل شده است، به ترتیب به بررسی هفت قاعده توجه به قرائت صحیح، توجه به مفاهیم واژگان در زمان نزول، در نظر گرفتن قواعد ادبیات عرب، توجه به قراین، در نظر گرفتن انواع دلالت ها، توجه به قاعده علم و علمی و قاعده احتراز از ذکر بطون برای آیات در تفسیر نمونه پرداخته شده و به دست آمده است که چون نظر آقای مکارم در تفسیر نمونه بر ساده گویی و تفسیر همه پسند بوده است، به بحث قرائت اهمیت چندانی نداده و تفاسیر آیات را بر اساس قرائت مشهور بیان کرده است. در بحث مفردات و معانی واژگان نیز، تقریبا معنی تمام لغات و مفرداتی را که مخاطب عامی نیاز به دانستن آن داشته، اگرچه در حد یک کلمه و ترجمه کوتاه بیان کرده است و این رویه در سراسر تفسیر مشاهده می شود. توجه به ادبیات عرب در این تفسیر کم رنگ تر از لغت است و معمولا در جایی به کار رفته که به فهم بیشتر آیات کمک می کند. تفسیر نمونه که یک تفسیر اجتهادی است، به طور طبیعی از انواع قراین کلام، به خصوص سیاق، آیات و روایات بهره فراوان برده و از انواع دلالت ها به طور ضمنی استفاده کرده است. نگارنده در تفسیر آیات بر اساس دلایل روشن و قطعی و با استدلال کامل پیش می رود و به همین جهت می توان این تفسیر را یک تفسیر مستدلّ و مستند به شمار آورد و بر اساس آن، تفسیر باطنی آیات، جز از طریق قراین روشن و تفسیرهایی که از شخص پیامبر9و امامان معصوم?رسیده را نمی توان جایز برشمرد.