جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده:اشتراک لفظی در کنار ترادف و اضداد، از جمله مباحث معناشناسی است که زبان‌شناسان پیشین بدان پرداخته‌اند و تعریف‌هایی نیز از آن ارائه داده‌اند. سیبویه اولین کسی است که اشتراک لفظی را در تقسیمات کلام ذکر نموده و وجود آن را در زبان تأیید کرده است. تداخل لهجه‌ها و وام‌گیری از زبان‌ها، وضع اولیه‌ی زبانی، تطور صوتی و کاربرد مجازی، از جمله عوامل پیدایش اشتراک لفظی می‌باشد. زبان‌شناسان معاصر بر این باورند که در بررسی اشتراک لفظی باید میان دو اصطلاح « چند معنایی » و « اشتراک لفظی » تفاوت گذاشت. در واقع « چند معنایی» به « اشتراک لفظی » و « مشترک لفظی » به «جناس تام» در زبان عربی نزدیک است. در اشتراک لفظی، دو واژه‌ی قاموسی از روی تصادف ساختار صرفی واحدی پیدا می‌کنند و هر یک با حفظ معنای خود، هم‌آوا و هم نویس می‌شوند و در پدیده‌ی چند معنایی، یک واحد زبانی پس از انتقال و تغییر معنایی در گذر زمان، از چند معنا برخوردار می‌شود. رابطه‌ی معنایی میان معانی یک واژه، حوزه‌ی معنایی مشترک برای معانی یک واژه، ریشه شناختی واژگان، در نظر گرفتن مولفه‌های معنایی، توجه به صیغه‌ی جمع واژه‌ها از جمله روش‌هایی است که زبان شناسان معاصر برای تفکیک « چند معنایی » از « اشتراک لفظی » پیشنهاد کرده‌اند. در این پژوهش مقوله‌ی چند معنایی در دو تفسیر ادبی و واژگانی کشاف و مجمع البیان مورد برررسی قرار گرفته است. این دو تفسیر از جمله تفسیرهایی هستند که واژگان قرآن را با رویکردی معناشناسانه مورد بررسی قرار داده‌اند. زمخشری و طبرسی در مواردی که واژه دارای چند معنا بوده، معانی آن را بیان کرده و گاه نیز به رابطه‌ی معنایی واژگان چند معنا اشاره کرده‌اند. در این پژوهش از این رابطه‌ی معنایی، با عنوان هسته‌ی معنایی یا معنای مرکزی یاد شده است. واژگان چند معنا در این دو تفسیر، در روند تغییر معنایی خویش، راههایی چون گسترش معنایی، تخصیص معنایی، انتقال معنایی از راه مجاز و استعاره را پیموده‌اند. بافت و همنشینی واژگان، از دیگر عوامل تغییر معنایی در این واژگان می‌باشد. خوش بینی، تداعی معنای متضاد در ذهن و... از جمله، عوامل پیدایش واژگان اضداد این پژوهش بوده که در شمار واژگان چند معنا قرار می-گیرند.

الهیات قرآن بیش از هرچیز بر یگانگی خداوند تکیه کرده است و شعار نخستین قرآن کریم «لا إله إلا الله» می باشد. شعاری که چندین بار درقرآن تکرار شده و اولین سخن پیامبر(ص) کلمه توحید واخلاص می باشد.اصل توحیدیک امرالهی است که خداوند توسط همه پیامبران خود،کلّ بشر را به توحید و یگانگی وپرستش خود فرا خوانده است.توحید به معنای یکتا دانستن و یکتا شمردن خدا آمده است. برای وجود چنین خدای بی همتایی نشانه هایی وجود دارد. علاوه بر فطرت انسانی، براهینی در آفاق ( عالم خارج از انسان) و انفس(عالم درون انسان)، می توان یافت که دلیلی آشکار است بر وجود او. مثلاً نظم موجود در آفرینش آسمان و زمین و آفرینش شب وروز وخورشیدوماه وستارگان وکوهها و دریاها و ... و آفرینش آدم از خاک واختلاف زبان ورنگهاو... و هزاران موارد دیگری که هرکدام به تنهایی دلیلی است محکم بر وجود خداوند. لذا این پژوهش درپنج فصل به بررسی مسأله توحید از نگاه شیخ طبرسی وعلامه طباطبایی که از مفسران شیعی به حساب می آیند، پرداخته شده است.فصل اوّل: شامل کلّیاتی درمقوله توحید «مقدمه، تعریف مسأله، اهمیت وجایگاه توحید، پیشینه، حدود، طرح سوالات اصلی وفرعی، فرضیات، اهداف وروش پژوهش، مشکلات، مطرح گردیده است.درفصل دوم: مبانی نظری تحقیق شامل زندگی نامه شیخ طبرسی وعلامه طباطبایی وتفاسیرآنها سپس ادبیات تحقیق شامل واژه شناسی توحید،معنای لغوی واصطلاحی توحید،اقسام ومراتب توحید،ادله توحید،مطرح گردیده وسپس معنای توحید از دیدگاه صاحب مجمع البیان والمیزان به طور جداگانه مورد بحث وبررسی قرار گرفته است. فصل سوم:که به نشانه های توحید درقرآن اختصاص دارد به دو دسته ازآیات خداوند(آیات آفاقی وآیات انفسی) اشاره شده است که در هر قسم از این آیات، نویسنده نشانه های خدا را نام برده و به آیات قرآن هم استشهاد کرده ودرذیل هرآیه، نظر شیخ طبرسی وعلامه طباطبایی به طور جداگانه شرح داده شده است. درفصل چهارم: که به آثار وموانع توحید درقرآن اختصاص دارد، ابتدا به آثارتوحید پرداخته ودر قسمت بعد به موانع توحید اشاره شده است. همچنین درذیل هرآیه نظرشیخ طبرسی وعلامه طباطبایی آورده شده است. و فصل پایانی(فصل پنجم): نویسنده از مجموع چند فصل نتیجه کلی را ارائه می دهد . بنابراین توحید اگر به معنای اصیل اسلامی آن مورد بررسی قرار گیرد به صورت مسأله ای ریشه دار جلوه می کند که نه تنها در سرلوحه امور اعتقادی قرار گرفته است بلکه در تمام برنامه های زندگی موثر است . بنابراین اعتقاد به توحید ضامن سعادت انسان در دنیا و آخرت می باشد.

شناخت پروردگار و خالق هستی، بنیادی‌ترین اصل از اصول عقاید است که تحقیق پیرامون آن ضروری است. ائمه اطهار که مصادیق کامل‌ترین انسان‌ها بوده‌اند، عالی‌ترین سطح شناخت را نسبت به معبود خویش داشته‌اند؛ پس شایان تحقیق است که به منظور ارتقاء معرفت خویش نسبت به توحید و صفات خداوند، به تأمل در کلام پیشوایان هدایت در این خصوص بپردازیم. یکی از کتبی که بخش عمده‌ی آن، در بردارنده‌ی این معارف توحیدی می-باشد، کتاب شریف "الاحتجاج" طبرسی است. در این تحقیق بر آنیم که بتوانیم با تبیین فلسفی- کلامی و فهم عمیق روایات معصومین، نسبت به توحید و صفات الهی شناختی عمیق‌تر بیابیم. با توجه به محوریت کتاب "الاحتجاج" و منتظم بودن مباحث توحیدی، روش پژوهش حاضر بدین نحو است‌که ابتدا روایات توحیدی، از کتاب "الاحتجاج" استخراج شده، سپس به وسیله‌‌ی آراء فلسفی و کلامی متناطر با آن‌ها، مورد تحلیل و تبیین قرار گرفته است. دستاوردهای این تحقیق، این است که برخی آراء فلاسفه و متکلمین، قرابت زیادی با مفاد روایات دارد، از جمله این‌که هرچند شناخت حقیقت ذات خداوند، صفات و افعال الهی برای بشر غیر ممکن است، ولی این به معنای تعطیلی عقل نیست و می‌توان از طریق "تشبیه در عین تنزیه و تنزیه در عین تشبیه" نسبت به صفات خداوند شناخت پیدا کرد. همچنین براهین بسیاری را می‌توان برای اثبات خداوند، از فرمایشات معصومین برداشت نمود، مانند برهان: صدیقین، حدوث، علیت و... . دیگر آن‌که حضرات در باب صفات، قائل به عینیت صفات با ذات بوده و صفات کمالیه و سلبیه‌ی زیادی را برای خداوند برمی‌شمارند که می‌توان با استفاده از آراء فلسفی و کلامی علمای اسلام، به تفسیر و درک درستی از آن‌ها دست یافت. همچنین از جمله مسائل بحث برانگیزی که در احتجاجات آن‌ها دیده می‌شود، مسائل توحید افعالی، از جمله جبر و اختیار، قضا و قدر، شرور و... است که تبیین و تفسیر درست آن‌ها از دیدگاه‌های مختلف فلاسفه و متکلمین مسلمان، قابل برداشت است.کلمات کلیدی: الاحتجاج، طبرسی، شناخت خدا، توحید ذاتی، توحید صفاتی، توحید افعالی.

تحقیق حاضر که بعنوان «نفوذ اسرایئلیات » انجام شده است دارای یک مقدمه و پنج فصل می‌باشد. در مقدمه به تبیین موضوع، پیشینه تحقیق، ضرورت تحقیق، روش تحقیق، و سئوالهای اصلی و فرعی تحقیق را مورد بحث قرار داده‌ایم .در فصل اول مفهوم لغوی و اصطلاحی و بیان واژه‌های معانی اسرائیل و اسرائیلیات و جمع بندی معنای اسرائیل و معنی اصطلاحی اسرائیلیات پرداخته شده‌است و نیز اقسام اسرائیلیات و ضرورت جایگاه بحث اسرائیلیات و بحث پیشینه تاریخی شیوع اسرائیلیات در ضمن تبیین عوامل چهارگانه آن مطرح شده است و زیر ذیل این انجام گرفته است :1- حضور اهل کتاب در جزیره العرب قبل از اسلام2- ضعف بودن فرهنگ عرب3- کینه یهود نسبت به اسلام 4- حکومت اموی و نقش آن در اشاعه‌ی اسرائیلیات، سخن به میان آمده است در فصل دوم به بحث و بررسی عوامل و زمینه‌های پیدایش ورود اسرائیلیات پرداخته شده‌است اما ابتداء سه عامل مهم بیان شده‌است در ضمن زمینه ها و منشأ ورود اسرائیلیات در تفاسیر و در آخر پیامدهای نفوذ اسرائیلیات در تفاسیر مطرح شده است.در فصل سوم درباره گستره اسرائیلیات سخن به میان آمده‌است و از دیدگاه تفاسیر بحث و بررسی شده است در ضمن آن راویان سرشناس اسرائیلی و بررسی میزان ورود اسرائیلیات انجام پذیرفته است.در فصل چهارم بحث و بررسی در ارتباط به با برخورد با اسرائلیات در زیر مجموعه های ذیل انجام گرفته است:1- برخورد پیامبر اکرم حضرت محمد (ص) با اسرائیلیات الف- موضع گیری پیامبراکرم (ص) در برابر دلباختگان فرهنگ اهل کتاب ب- اقدام عملی پیامبراکرم (ص) برای از بین بردن آثار خرافاتی اهل کتاب ج- سفارش خصوصی پیامبر (ص) به تمسک و مودت با اهلبیت اطهار (ص) د- پیامبراکرم(ص) برای سدّ چنین بابی مسلمانان را دعوت به عرضه روایات بر قرآن کرد.2- برخورد ائمه اهلبیت (ع) و اصحاب با اسرائیلیات در ذیل مجموعه های انجام گرفته است : 1- واکنش امام علی (ع) امام رضا (ع)و امام حسن العسکری(ع)2- واکنش عبد الله بن عباس و عبد الله بن مسعود و اباذر غفاری و حذیفه یمانی 3- موضع گیری علماء فریقین در برابر اسرائیلیات ، علامه طباطبایی و فخررازی و علماء دیگر اهل سنت بیان شده است.در فصل پنجم نمونه ها و شیوه نقد روایات اسرائیلی و بررسی نمونه های روایات اسرائیلی و زیر مجموعه هایی را به عنوان مثال بیان بیان می‌کنم که عبارتند از : 1. مقاتل بن سلیمان 2. عبد الله ابن عمرو بن عاص3. تمیم داری 4. کعب الاحبار5. ابن جریح و در آخر خلاصه و جمع بندی مطالب مهم پایان نامه و فهرست منابع و نتیجه تحقیق و منابع و مآخذ انجام داده‌ایم.

کشف مراد خداوند متعال از عبارات قرآن متوقف بر فهم معنای تک تک الفاظ عبارات آن است. طبیعی است که برای این کار بایستی به منابع لغوی مستقل (مثل غریب القرآن ها) و غیر مستقل(مثل تفسیرها) که حتی المقدور نزدیک به عصر نزولند مراجعه کنیم. زیرا معنای به دست آمده برای کلمه مثل تمامی پژوهش های دیگر باید مبتنی بر منابع معتبر، شواهد کافی و هم چنین توجه به آراء صاحب نظران و خبرگان این فن باشد. یکی از راه های دستیابی بهمعنای مفردات قرآن کریم، تقابل آراء صاحبنظران در امر لغت و مفهوم شناسی آن است. بیشتر تفاسیر از قرن سوم به بعد چه به صورت گسترده و چه به صورت خلاصه به بحث لغوی هم پرداخته اند. در واقع کم کم تخصص در فن لغت یکی از شرایط ضروری برای مفسر در نگاشتن تفسیر شد. بنابراین تفاسیر معتبر که در بردارنده دیدگاه های مولفان آنها درباره لغات قرآن کریم است، منبعی مناسب برای اندیشه ورزی و کار علمی در این زمینه است. تفاسیر مجمع البیان و کشاف دو انتخاب مناسب و قابل دفاع برای مفهوم شناسی لغاتند. گواه این مدعی، استفاده کتب تخصصی مربوط به مفهوم شناسی لغت و تفاسیر برجسته فریقین از این دو تفسیر است. در پایان نامه پیش رو سعی شده است تانظرات این دو لغوی درباره مفردات جزءهای 15 و 16 قرآن کریم استخراج شود و پس از کار ترجمه و اعراب گذاری، به تطبیق یا همان بررسی نقاط اشتراک و افتراق نظراتشان بپردازیم. در این راستا 232 واژه ای را که مجمع البیان در بخش اللغه اش مورد بررسی قرار داده بود استخراج و طبق روش مذکور عمل شد. در فصل کلیات ضمن مفهوم شناسی و معرفی کشاف و مجمع البیان و مولفان آنها، مهمترین مباحث نظری علم مفردات به صورت خلاصه آورده شد و نظرات مرحوم طبرسی و زمخشری درباره آن مباحث با تکیه بر اقوال آن دو درباره لغات دو جزء 15 و 16 ارائه شد. از نتایجی که در تحقیق به آن دست یافتیم این بود که مجمع البیان بیشتر از کشاف به بحث های لغوی و ریشه شناسی کلمه و نقل شواهد از اشعار و کلام عرب پرداخته است و هم چنین نه مجمع البیان و نه کشاف وارد بحث های نظری علم مفردات نمی شوند مگر به صورت بسیار مختصر. در مورد مطابقت معنا با سیاق هم با گرفتن آمار دیدیم که تقریبا با تعداد دفعات مشابه معانی موافق سیاق آورده اند.

دانش تفسیر در سده های پنجم و ششم هجری شکوفا گشت و تفاسیر ارزشمندی بر قرآن کریم نگاشته شد. یکی از شخصیت هایی که چندین اثر در علم تفسیر از او برجای مانده امین الاسلام فضل بن حسن طبرسی است. وی سه تفسیر بر قرآن کریم نگاشت که تفسیر وسیط یکی از آنهاست. نام این تفسیر جوامع الجامع است که در این نوشتار به تفصیل پیرامون ویژگی ها و چگونگی رویکرد طبرسی در آن بحث شده است. امتیازات این تفسیر نسبت به مجمع البیان و الکشاف زمخشری نیز از دیگر مطالب این نوشتار است. در پایان چاپ های گوناگون این اثر نقد و بررسی شده ویژگی های چاپ مرحوم استاد دکتر ابوالقاسم گرجی بیان شده است.

بی شک معلمان نقش بسزایی در تعلیم و تربیت افراد جامعه دارند لذا با توجه به این نقش مهم، هر میزان که معلمین به فنون یاددهی و یادگیری مجهزتر باشند در پرورش انسان های صالح موفق تر خواهند بود، همانطور که پیامبر اکرم(ص) معلم و راهنمای بشریت بوده و هست انسان ها می بایست ادامه دهنده راه پیامبر(ص) باشند و بر اساس حدیث "اطْلُبُوا الْعِلْمَ مِنَ الْمَهْدِ إِلَى اللَّحْد" آموزش را فراگیرند.

در میان عالمان امامی مذهب کسانی بوده اند که به طبرسی شهرت داشته اند. برخی از محققان بر این نظرند که واژه طبرسی را باید به فتح طاء و سکون باء خواند، زیرا این واژه نسبت به طَبرِس را إفاده میکند که معرب تفرش، شهری بین کاشان و اصفهان است و نباید آن را منسوب به طبرستان دانست، چراکه منسوب به طبرستان، طبری و یا طبرستانی است. در مقابل محققان دیگری براساس منابع جغرافیایی و تاریخی و قواعد ساخت واژه نشان داده اند که طبرسی را باید به فتح طاء و باء خواند؛ زیرا نسبت به طبرستان را افاده میکند و در واقع نسبت صحیح آن است

زمخشری از دانشمندان برجسته ایرانی اسلامی در قرن پنجم و ششم هجری است. تسلط و چیرگی او بر نحو، بلاغت و شعر عربی، تفسیر وی را یکی از کم نظیرترین تفسیر های ادبی و خود او را در زمره نام آورترین مفسران ادیب قرار داده است. هرچند از او آثار ادبی ارزشمند دیگری نیز برجای مانده است. طبرسی نیز مفسر بزرگ وفقیه قرن ششم هجری و از معاصران زمخشری به شمار می رود و چنان که از آثارش به ویژه تفسیر مجمع البیان پیداست در فنون مختلف ادبی چون لغت، معانی وبیان و نحو چیره دست است. بنابراین می توان تفسیر مجمع البیان را نیز در ردیف تفاسیر ادبی قرار داد. مباحث واژگانی در دو تفسیر یاد شده نمود ویژه ای دارد که مهمترین این مباحث عبارتند از: بیان مترادف و تفاوت های معنایی آن، انتقال معنایی واژگان، مفرد و جمع، چند معنایی، واژگان دخیل، تخصیص معنایی واژگان، بیان ریشه و گسترش معنایی واژگان روش کار دو تفسیر را در حوزه واژه شناسی بررسی می کند.