جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مسائل مهم باب معاد و مسأله ای که در برزخ و نیز در قیامت و برزخ برای انسان سودمند است و مایه نجات آدمی می گردد، مسأله شفاعت است. البته مسأله شفاعت دارای ابعاد گوناگونی است اما برداشت های سوئی از آن شده و معانی اصلی و اسلامی آن تحریف شده در صورتی که اگر برداشت صحیحی از منابع اصیل دینی و اسلام به دست آید معنای این واژه پربرکت روشن می شود. این تحقیق در 5 فصل به مسائل کلی پیرامون شفاعت پرداخته است. فصل اول، معنا و فلسفه شفاعت که در این فصل معنی شفاعت از منظر دانشمندان گوناگون مورد بیان شده و همچنین شرایط شفاعت و شفاعت کننده و ویژگی های مشفوع به مورد بررسی قرار گرفته به گونه ای که هر کسی نمی تواند شفاعت کند یا مورد شفاعت قرار گیرد و همچنین از محرومان شفاعت و زمان و مکان شفاعت در این فصل مطرح شده است. فصل دوم: شفیعان درگاه الهی است که بهترین کسانی که شایستگی شفاعت را دارند انبیاء عظام و ائمه هدی هستند که یکی از آنان پیامبر ( ص) است که آیات و احادیث شیعه و سنی پیرامون شفاعت پیامبر در این قسمت آمده است و شفیعان بعدی امامان ( ع)، حضرت فاطمه ( س) و سایر پیامبران و مؤمنان و فرشتگان و اعمال و قرآن کریم، شهدا و علما و همسایه و حافظان قرآن و خویشاوندان و کودک سقط شده می باشند که احادیثی پیرامون هر کدام مطرح شده و در پایان فصل خدای متعال پس از شفاعت شفاعت کنندگان خودش شفیع گناهکاران می شود. فصل سوم: مسئله شفاعت نه تنها کوچک ترین اشکال و ایرادی ندارد بلکه مانند حقایق دیگر اسلامی فواید و مزایای فراوانی را در بر داشته که از جمله: نموداری از رحمانیت خدا و محبوبیت مردان خدا و ارزش اعمال نیک انسانی و همچنین رمز کوشش و عامل جنبش و سدی در مقابل گناهان و پرتوی امید است. و همچنین اقسام شفاعت را مطرح کرده که شفاعتی که معنای عام داشته و شامل تمام موجودات می گردد شفاعت تکوینی است و شفاعتی که آدمی را به صراط مستقیم و شریعت رهنمون می گرداند. شفاعت تشریعی است که دیگر شفاعت که شفاعت اخروی هم نامیده شده و شفاعت در قیامت را قطعی و مسلم می داند شفاعت روز جزا است و آخرین قسم شفاعت، شفاعت دنیوی است که برای رفع حوائج و موضوعات محدود درباره یکدیگر دعا می کنند و آمرزش می طلبند. فصل چهارم: شفاعت از منظر قرآن، سنت، اجماع و عقل که در این فصل سعی شده تا تمام آیات پیرامون شفاعت با تفاسیر مطرح شود. وقتی این آیات و نظایر آنها را در کنار هم می چینیم و با توجه به هم مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهیم چنین نتیجه می گیریم که این آیات به پنج گروه تقسیم می شود: آیاتی که شفاعت را به طور کلی نفی می کنند. آیاتی که شفاعت را مخصوص خدا می دانند. آیاتی که شفاعت را وابسته به اذن و اجازه خدا می دانند. آیاتی که صحت شفاعت شفاعت کنندگان را مشروط به شرایطی می داند. آیاتی که بعضی از افراد را به خاطر اعمالی محروم از شفاعت می داند. که از مجموع آیات و احادیث که درباره شفاعت وارد شده است وقوع اصل شفاعت درباره گناهکاران است لذا باید همواره تقوا پیشه کرد و این را دانست که شفاعت الزامی است و برای این که انسان به کمال برسد و تربیت شود شفیعی میان آنان لازم است. فصل پنجم: در این فصل به اشکالات شفاعت و پاسخ به آنها پرداخته است که اصولا اشکالاتی مطرح شده ابتدایی به نظر می رسد و ایرادهایی است که ناشی از عدم توجه به واقعیت شفاعت اسلامی است و به هر یک از این اشکالات به طور جداگانه پاسخ داده شده است.

شفاعت در لغت به معنی ضمیمه کردن چیزی به چیزی به عنوان کمک و یاری و در اصطلاح : شخص نزد خداوند برای دیگری طلب مغفرت نماید. مدارکی که بر شفاعت دلالت می آید آیات قرآن و روایات زیادی است. آیاتی که شفاعت را منحصر به خدا می کند، آیاتی که شفاعت را مشروط به اذن خدا می داند و آیاتی که شفاعت را نفی می کند. اهل سنت و شیعه معتقد به شفاعت هستند. بین شفاعت و طهارت ذاتی شافع رابطه متقابل وجود دارد به این معنی که شافعین کسانی هستند که خداوند از ذات و فعل آن ها راضی است و نقص و خطایی وجود ندارد. و این که شفاعت بعد از اذن خدا به شفاعت کننده تعلق می گیرد. فلسفه ی شفاعت : الف : حکمت شفاعت، که شامل : روزنه امید، تشویق به انجام وظایف و شفاعت پاداش صالحان می شود. ب : حکمت وساطت اولیا خدا : که شامل بزرگداشت اولیای الهی، اثر سازنده در هدایت مردم و تجلی رابطه دنیوی می شود. انواع شفاعت : شفاعت تکوینی، تشریعی – شفاعت رهبری یا شفلعت عمل، شفاعت مغفرت یا شفاعت فضل، شفاعت توحیدی، شفاعت شرک و باطل. شافعین قیامت در قرآن و روایات، خداوند تعالی، پیامبر اکرم(ص)، حضرت علی(ع)، انبیاء، ملائکه، مومنین، خویشاوندانو توبه. قرآن مجید، تقوا و جهاد، علما و فقها. اثر شفاعت : شفاعت در جامعه مایه از بیبن رفتن بیماری یأس است، راهی برای جبران خطاها و اشتباهات گذشته است، عامل توجه مردم به سوی اسوه های هدایت و تقوا و طهارت دل است. و تأثیر معنوی آن هم در زدودن گناه است و هم در پیشرفت و تکامل معنوی و افزایش پاداش و ثواب مؤثر است. شرایط شفاعت : ایمان، اذن الهی، رضایت خدا نسبت به شفیع، رضایت خدا نسبت به فرد مورد شفاعت، ارتباط معنوی میان شفاعت کننده و شفاعت شونده، عمل به دستورات دینی. ویژگی شفاعت شوندگان : خضوع در مقابل خدا، انفاق در راه خدا، اعراض از دنیا به جهت یاد خدا، یاد و قبول داشتن قیامت. محرومان از شفاعت : کس که نماز را سبک شمارد، بی توجهی به ظبقه محروم جامعه، و نپرداختن زکات، سرگرم کارهای باطل شدن، نپذیرفتن معاد و لجاجت کردن در مورد آن مشرکان و ستمگران، منکران شفاعت، فرد ناصبی، و کسی که ذراری رسول اکرم ( ص) را اذیت کند. و در آخر هم به شبهاتی در مورد شفاعت و رفع آن پرداخته شده است.

شفیع در لغت به معنای جفت و در مقابل وتر است در واقع شفاعت قرار گرفتن موجود ضعیف در کنار موجود قوی است. شفاعت حکمی است که کسی حق خوشه برآن را ندارد و از نظر عقلی و شرعی و منطقی هم پذیرفته شده است. شفاعت از دیدگاه قرآن از دو طریق نفی و اثبات ، ثابت شده است یعنی یک گروه از آیات به طور مستقیم به اثبات این موضوع پرداخته است و گروه دیگر با نفی شفاعت از عده ای ، شفاعت در روز قیامت را امری مسلم معرفی می کند. همچنین این مسئله را فرقه وهابیت نیز قبول دارند ولی با کمی اختلاف در این که شفاعت در دنیا وجود ندارد و مسئله شفاعت فقط در قیامت است. شفاعت تشویق به گناه نیست بلکه یک عامل بازدارنده است و به انسان امید می دهد در نتیجه شفاعت به معنی صحیح برای حفظ تعادل است و وسیله ای برای بازگشت گنهکاران و موجب تشویق و جرأت بر گناه نیست. از طرفی شفاعت از نظر اسلام یک امر بدون حدود و مرز نیست بلکه دارای شرایط است و عده ای هم از آن بی بهره هستند مثل کفاره ، مشرک و... از طرفی دیگر گروه خاصی هستند که صلاحیت شفاعت کردن را دارند از جمله پیامبر اکرم ( ص)، امیرالمؤمنان، شهیدان و... .

این پژوهش به بررسی مسأله شفاعت در آیات و روایات پرداخته است . شفع در لغت به معنای پیوستن و ضمیمه شدن چیزی است به همانند خود که به جای مشفوع ، شفع گفته می شود . شفاعت در اصطلاح عبارت است از خواهش گری و پادرمیانی برای دستیابی شخصی به منفعتی یا رها گشتن از مضرتی . امام خمینی ( قدس سره) درباره شفاعت چنین می فرماید : آن شفاعتی که کتاب و سنت به آن ناطق و بلکه بین جمعیت مسلمین است، شامل یک عده خیلی قلیل و معدودی می شود. دانستن این مطلب که شفاعت پارتی بازی نیست نیز از ضروریات است. شفاعت با توجه به دیدگاههای مختلف به تقسیم بندیهای مختلف ، تقسیم می شود ، بعضی آن را به فقهی و کلامی و دیگری آن را به غلط و صحیح و بعضی آن را به تکوینی و تشریحی و عده ای آن را به دنیوی و اخروی تقسیم نموده اند . شفاعت در آخرت به چهار صورت ممکن است روی دهد . زمانی کسانی که حق شفاعت دارند خود در حق افرادی که سزاوار آن هستند نزد خداوند شفاعت کنند، ممکن است برخی از اهل شفاعت از برخی دیگر بخواهند تا در حق فردی شفاعت نمایند، ممکن است مشفوع له از صاحب شفاعت درخواست نماید و نیز ممکن است خداوند از شفیع بخواهد تا شفاعت نماید. آثار تربیتی شفاعت ، شامل امیدواری، سازندگی، توجه به سلسله شافعان، سدی در مقابل گناهان، رمز کوشش و عامل جنبش می باشد. آیاتی که به مسئله شفاعت پرداخته است . به چند دسته تقسیم می شود : 1- آیه ای که شفاعت را نفی می کند. 2- آیاتی که منفعت شفاعت را برای مجرمان نفی می کنند 3- آیاتی هستند که از شفاعت دیگران به اذن خدا یاد می کنند 4- آیاتی که شفاعت را مخصوص خدا می دانند ،که از بررسی تمام آیات مربوط به شفاعت به یک نتیجه کلی می رسیم و آن این است که : توجه به یک آیه و چشم پوشی از آیات دیگر نمی تواند مبنای صحیحی برای تفسیر قرآن باشد ، زیرا ، مجموع آیات یک موضوع در قرآن ، هدف واحدی را تعقیب می کند و تا مجموع آیات در نظر گرفته نشود ، هرگز نمی توان مقصود نهایی قرآن را تبیین نمود . یکی از دلایل شفاعت، روایات معصومان ( صلوات الله اجمعین) است روایاتی که به صراحت بر وقوع شفاعت دلالت می کند. تعداد این روایات به اندازه ای است که به حد تواتر می رسند. دیدگاه های مختلفی پیرامون مسأله شفاعت وجود دارد، وهابیون معتقدند که شفاعت در روز جزا که از اصول مسلمه قرآن کریم است را نمی توان منکر شد . بلکه آنچه این طایفه رد می کنند موضوع شفاعت خواهی از مخلوق در دنیا می باشد. بزرگان صوفیه شفاعت را به صورت وسیع و فراگیر می پندارند، آنان معتقدند که خداوند به پیامبر برای هر کسی که در دلش به اندازه یک جو یا یک نوک سوزن ایمان است، اجازه شفاعت داده است . دانشمندان اسلامی شفاعت را از اصول مسلم اسلام می دانند و هیچ تیره ای از مسلمانان آن را انکار نکرده است. برای شفاعت شوندگان شرایطی است از جمله : اعتقاد به وحدانیت خداوند، شیعه دوازده امامی بودن، داشتن ایمان، ظالم نبودن، اعتقاد به شفاعت و سبک نشمردن نماز . شافعان به دو گروه تشریعی در دنیا و آخرت تقسیم می شوند. شافعان تشریعی در دنیا عبارتند از : فرشتگان ، پیامبران ، توبه ، مؤمنان، قرآن ، ایمان و عمل صالح و شافعان تشریعی در آخرت عبارتند از : خداوند سبحان ، پیامبران ، فرشتگان ، اصحاب اعراف ، قرآن ، شاهدان ، مؤمنان و پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم) می باشند . باید دانست که در شفاعت اگر نوع جرم و یا مجرم تعیین شود موجب تجری می گردد . لذا نامی از هیچ کدام به میان نیامده است و تنها تحت عنوان کلی اصحاب اعراف ، اصحاب یمین و مرتکبان گناه با ذکر شرط ایمان و مرضی عندالله بودن ، مشمولین شفاعت معرفی می گردند . گروهی که از شفاعت بی بهره اند عبارتند از : کافران، مشرکان، منحرفین از حق، ستمگران، محرومین از بهشت، مرتدین، مسخ شدگان، شکایت شوندگان، مجرمین، یهودیان و منافقین.

موضوع مورد بحث در این رساله شفاعت در قرآن است شفاعت به معنای واسطه شدن، کمک خواستن از فرد دیگر و ضمیمه شدن می باشد. چرا که فرد مشفوع له به تنهایی توانایی و استحقاق دست یافتن به مطلوب را ندارد. از نیروی شفیع مدد می جوید تا به همراهی او بتواند از عقاب الهی رهایی یافته و یا مقام وپاداشی کسب نماید و این نیاز به شفیع امری عقلانی بوده و هر فردی در هنگام مواجهه با مسأله ای در مسیر هدفش به همراهی شفیعی، چشم امید دارد و شفیع به این خواهش پاسخ مثبت می دهد و به سبب این پاسخ ، مشفوع له، را از قرار گرفتن در ورطه ناامیدی می رهاند و او را در رسیدن به سعادت همراهی می کند. و مانع ایجاد تحلیلها و برداشتها ی نادرست در مورد شفاعت می گردد. البته این امید به شفیع نباید فرد را آن قدر گستاخ نماید که حرمت الهی را بشکند و چنان در گمراهی پیش رود که در وادی شرک پا نهاده و سپس از شفیع کمک به ناحق بخواهد . پس یاری رساندن شفیع، به شرایطی بستگی دارد که مهمترین این شرایط با در نظر گرفتن آیات شفاعت عبارتند از: ایمان و اعتقاد داشتن به خداوند و عمل به عوامر الهی ، معتقد بودن به ولایت و دوستی با آنها و ایجاد رابطه معنوی بین شفیع و مشفوع له و دوری گزیدن از عواملی چون شرک، نفاق، کفر، تکذیب شفاعت و.... که انسان را از شفاعت محروم می گرداند. قرآن سی و یک مرتبه از واژه شفاعت و مشتقات آن نام برده و به انواع مختلف شفاعت ما نند تکوینی و تشریعی، حسنه و سیئه اشاره نموده است و شفاعت را مختص به حق تعالی دانسته که این مقام به اولیاء الهی به شرط اذن و خشنودی خداوند تفویض شده است. و این لطف الهی در تربیت انسان نقش مؤثری داشته و به فرد امید داده که در همه حال رو به سوی خدا نماید و از شفیعان با حصول شرایطی کمک بخواهد تا به هدف خود برسد.

تحقیقی که پیش رو داریم بر آن است تا مفهوم شفاعت در قرآن را از دیدگاه قرآن کریم و روایات اهل بیت ( ع) مورد بررسی قرار دهد و برای رسیدن به نتیجه مطلوب نظرات و آرای مختلف نیز مطرح و دیدگاه صحیح بیان شده و نظریات نادرست مورد بررسی قرار گیرد. شفاعت یکی از مباحث اساسی در موضوع معاد و عدل الهی است در حقیقت شفاعت روزنه امیدی برای انسان است تا از درگاه الهی ناامید نباشد و زمینه ارتکاب به گناه بیشتر را در او به وجود نیاورد و او را از فرو رفتن در گمراهی بازدارد. قرآن کریم نیز کامل ترین برنامه برای سعادت و هدایت بشر می باشد. خداوند متعال در آیات بسیاری به این مهم پرداخته و ویژگی های آن را بیان نموده است. در کلام وحی، مقام شفاعت مختص ذات حق تعالی شمرده شده: " قل الله الشفاعه جمیعا" که انبیاء و اولیای الهی ، ائمه اطهار علیهم السلام، ملائکه و .... به عنوان شفیع از این مقام برخوردارند و با شفاعت آنهاست که گنهکار از عذاب رهایی یافته و نیکوکار به مقامی بالاتر نایل می گردد. قرآن برای شفاعت شونده شرایطی برشمرده است که از آن جمله می توان: اذن حضرت حق، ایمان و عمل صالح، پیوند و ارتباط معنوی با شفیع اشاره نمود تا آدمی مشمول الطاف الهی قرار گیرد. عواملی مانند شرک، فسق، کفر، ظلم و ستم، تکذیب معاد و ... سبب می شود که فرد بهره ای از شفاعت نبرد. بر حسب روایات فراوان مقام محمود که در قرآن به رسول اکرم وعده داده شده همین مقام شفاعت است و نیز آیه شریفه: " ولسوف یعطیک ربک فترضی " " و همانا پروردگارت ( آن قدر) به تو عطا خواهد داد که خشنود شوی " بنابراین با توجه به بررسی هایی که انجام شد شفاعت بزرگترین و نهایی ترین روزنه امید مؤمنان گنهکار است.

یکی از سنت‌های فراگیر الاهی مسئله شفاعت می‌باشد که براساس قرآن و روایات، اصل شفاعت و واسطه بین خدا و خلق امری مسلم بوده و وجود انبیا و اولیا الهی، حلقه وصل مردم به سوی خدای سبحان بوده که به خاطر قرب و مقام و منزلتشان نه تنها در دنیا که در آخرت نیز، به اذن او به امداد و شفاعت انسان‌ها اقدام می‌نمایند. و لذا اصل برخورداری انبیا و اولیا از مقام شفاعت در روز قیامت مورد وفاق همه مذاهب اسلامی بوده است؛ لکن محمد رشید رضا در تفسیر المنار به تبع ابن‌تیمیه و وهابیت، شفاعت‌طلبی از اولیاء الهی را حرام و آن را عملی مشرکانه و به انکار اصل شفاعت در قرآن می‌پردازد. در مقابل، علامه طباطبائی در تفسیر المیزان با تعریض به نظرات وی به اثبات شفاعت ازدیدگاه قرآن وروایات می پردازد. مقاله حاضر ضمن بیان مفهوم، ماهیت شفاعت و گستره‌ی آن در نظام توحیدی به انعکاس آراء رشید رضا و علامه طباطبائی در تفسیر المنار و المیزان، درباره شفاعت پرداخته و در نهایت به نقد اجمالی و نتیجه‌گیری می‌پردازد.

مفهوم «امام حق» از مهمترین مفاهیم قرآنی است که از دیرباز مورد توجه مکاتب مختلف فقهی، کلامی، عرفانی، تفسیری، روایی و تاریخی بوده است. تاکنون با رویکرد معناشناسانه به آن پرداخته نشده است. گرچه کاربرد واژه «امام» در معنای پیشوای حق در قرآن کریم 5 مرتبه است اما می توان گفت اکثر آیات قرآن کریم در خدمت پرورش انسان کامل است. این پژوهش با استفاده از روش معناشناسی به تبیین مفهوم «امام حق» و استخراج مولفه های معنایی آن از قرآن کریم پرداخته است؛ زیرا معناشناسی به دلیل به کارگیری نگاه تحلیلی و موشکافانه به متن، برای دستیابی حقیقی به مفهوم واژگان، روشی مناسب است. با بررسی رویکرد هم زمانی در 5 آیه ای که مفهوم «امام حق» در آنها به کار رفته، روشن شد که «امام حق» در کاربرد وحیانی بر محور هم نشینی با مفاهیم جعل، هدایت و دعوت و بر محور جانشینی با مفاهیم خلیفه، آیه، کلمه، امه، صراط در یک حوزه معنایی قرار می گیرد. کشف مولفه های معنایی «امام» سبب آشکار شدن معارف نهفته در باطن آیات و نشان دادن اندیشه نظام مند قرآن کریم است.

کیفر پاره ای از گناهان در اسلام، خلود و جاودانگی در دوزخ است؛ اما این که خلود در دوزخ مستلزم عذاب دائم است و یا این که خلود با انقطاع عذاب نیز میتواند همراه باشد، مساله ای است که آراء مختلفی درباره آن اظهار شده است. عده ای از صوفیه که در رأس آنها عارف نامدار محیی الدین بن عربی قرار دارد، بر آنند که هیچ ملازمه ای بین خلود در دوزخ و عذاب دائم وجود ندارد، بلکه بنابر دلایلی عذاب اصحاب آتش و کسانی که جاودانه در دوزخ سکنی دارند، اجلی معین دارد و پس از سپری شدن این مدت، آنان از نعیمی که متفاوت با نعیم بهشتیان است، بهره مند می شوند. نوشتار حاضر به بحث و بررسی ادله ای که ابن عربی برای اثبات رأی و نظر خود فراهم آورده و بیان نقدهایی که بر این نظریه رفته است، می پردازد.