جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تفسیر سوره یوسف (ع) از محمد رشید رضا صاحب تفسیر المنار

آرزو نعمتی الهی است که درهمه مراحل زندگی، یاریگر انسان در طی طریق تکامل و فتح قله های موفقیت بوده است. ازآنجا که آرزو، نوعی هدف گذاری است لذا نقشی راهبردی در اعتلاء و سعادت بشر ایفاء می کند.بالطبع، عدم رویکرد صحیح دراین زمینه، انسان را با مخاطرات جدی مواجهمی سازد. نظر به اینکه منشاء پیدایش آرزو ، نیازهای انسان است ؛ برهمین اساس معرفت و شناخت دقیق نسبت به ذات اقدس الهی، نظام آفرینش و استعدادهای وجودی انسان، او را به نیاز های حقیقی خویش آگاه ساخته و به سمت گزینش آرزوهای سازنده سوق می دهد که سعادت و کمال وی را به همراه دارد؛ آرزوهای پیامبران الهی و مومنین ازاین دسته اند. سعی و تلاش، صبر و توکل بر خداوند، از جمله عواملی است که انسان را درراه رسیدن به این آرزوها یاری رسانده و در مقابل، جزع،کسالت و توکل بر غیر خدا از موانع رسیدن به اهداف والای انسانی است؛از سوی دیگر، عواملی نظیر شیطان، غفلت ، حماقت و... انسان را به آرزوهای بازدارنده همچون طول أمل مبتلا می سازد که درروایات فراوانی مورد نکوهش قرار گرفته است.ازجمله پیامدهای این آرزوها می توان بهزوال عقل ، سوء عمل،تسویف توبه و شقاوت اشاره کرد.آرزوهای محال در آخرت را نیز می توان از پیامدهای آرزو های بازدارنده در دنیا به حساب آورد.خاندان عصمت و طهارت(علیهم السلام) برای مقابله با طول أمل ،انسان ها را به کوتاه کردن آرزو(قصرأمل) سفارش کرده واز یادمرگ به عنوان مهم ترین اسباب آن نام برده اند.ازجمله فوائد کوتاهی آرزو نیز می توان به بصیرت،زهد و نیکویی کردار اشاره نمود.

در این تحقیق، عوامل موثر بر شکل‌گیری و تقویت عزّت نفس از دیدگاه اسلام بررسی شده است.در رابطه با پیشینه‌ی تحقیق حاضر تا آنجاکه نگارنده اطّلاع دارد تحقیق مستقلّ و جامعی صورت نگرفته است. از آن‌جا که عزّت نفس یکی از نیازهای اساسی انسان و لازمه‌ی مهمّ زندگی موفقیّت آمیز است، باید آن را در جامعه پرورش داده و تقویت نمود و این مهمّ جز با شناخت عوامل عزّت نفس حاصل نخواهد شد؛ از این‌رو ضرورت دارد تحقیقی جامع درباره‌ی آن انجام شود که رساله‌ی حاضر این مسئولیت را پذیرفته است و هدف آن، بررسی سوالات اصلی و فرعی تحقیق و پاسخ دادن به آن‌ها است. در این تحقیق از روش توصیفی – تحلیلی استفاده شده است؛ یعنی با مراجعه به منابع و گردآوری مطالب به دسته‌بندی آن‌ها پرداخته و سپس تحلیل و تبیین می‌شود. همچنین جمع آوری مطالب به روش اسنادی انجام شده است. که البتّه تحقیق در این راستا با محدودیت‌های تحت کنترل و خارج از کنترل مواجه بوده است.پس از ارائه‌ی بحث کلّیات که شامل بیان مسأله، سوالات تحقیق، پیشینه‌ی تحقیق، اهداف تحقیق، روش تحقیق، و محدودیت‌های تحقیق می‌باشد، مباحثی چون ماهیّت عزّت نفس، مولفه‌های عزّت نفس، اهمیّت و آثار عزّت نفس، اقسام و مراتب عزّت نفس مورد بررسی قرار گرفته است. در ادامه، محقّق، عوامل درونی عزّت نفس را به بحث گذاشته و به مباحثی چون: وراثت، فطرت، ایمان، تقوا، نیّت، عبادت، دعا، تفکّر، توکّل، صبر، علم و حسن خلق پرداخته است.پس از آن، نقش عوامل بیرونی مورد بررسی قرار گرفته که مشتمل است بر عوامل فرا طبیعی مانند: نقش خداوند متعال، فرشتگان و الهامات غیبی در ایجاد و تقویت عزّت نفس، عوامل طبیعی، مانند: آب، غذا، مسکن، و عوامل انسانی مانند: خانواده، مدرسه، و جامعه، و در پایان نتیجه‌گیری انجام شده و پیشنهادهای ارائه شده است.

فیلسوفان مسلمان همچون ابن سینا، فارابی، غزالی و دیگران با عنایت به آشنایی با مفهوم نفس در یونان باستان در مورد مفهوم نفس در قرآن کریم سخن گفته و در باب قدم یا حدوث، جسمانی یا روحانی بودن و دیگر صفات آن بحث کرده اند. این موضوع موجب بروز اختلاف در مصداق نفس در متون ادب پارسی شده است تا جایی که علاوه بر این که اکنونبرای واژه ی نفس بیش از بیست معنی ذکرمی­شود در یک متن واحد هم نفس مصداق های متعدد و گاه متضاد دارد. صاحبان مرصادالعباد و مثنوی معنوی بیشتر متأثر از باورهای قرآنی هستند از این رو نفس در آثار آنان معادل با مفهوم نفسدر قرآن کریم و بیشتر به مفهوم روح و نفس امّاره است. اما از آن جا که این دو از باورهای روزگار خویش و مهم تر از همه فلسفه نو افلاطونی هم متأثرند در مثنوی و مرصادالعباد مصداق های دیگری هم برای نفس هم پدیدار است. مولوی علاوه بر این که از نفس کلی سخن گفته، گاه نفس را برابر جان حیوانی دانسته است. با این همهبه دلیل گرایش بیشتر وی به عرفان عملی، نفس در مثنوی غالباً در معنای نفس امّاره که منشأ شهوات و صفات رذیله است به کار رفته و از سایر مراتب آن با الفاظی چون روح، جان و روان یاد شده است. نجم رازی نفس را دختری دانستهکه از ازدواج روح و قالب به وجود آمده است و به مادرش(قالب) شباهت دارد. اگر چه گاه نفس از نظر او معادل روح یا جان است، در مرصاد همنفس بیشترمنشأصفات مذموم یعنی همان نفس امّاره است.در این پایان نامه به سیر شکل گیری این مضامین و تفاوت های آن ها و تجلیشان در مثنوی و مرصادالعباد پرداخته شده است.

موضوع تحقیق نگارنده، در چهار بُعد خلاصه می شود: گردآوری خصوصیات و ویژگی های قلب سلیم از بررسی آیات مربوط به آن، بررسی دعاهای صحیفه از آن جهت که بازگو کننده حالات و خصوصیات قلب توسّط امام سجّادعلیه السلام است، عرضه حالات و خصوصیّات بیان شده برای قلب توسط امام علیه السلام (که از متن دعاهای آن حضرت برمی آید) آیات قلب سلیم در قرآن کریم، که این ابعاد، در غالب خصوصیات مختلف قلب سلیم، طی چهار فصل، تحقّق پذیرفته است. داوری کردن درباره عصمت امام سجّادعلیه السلام با اقامه دلیلی دیگر در این باب به عنوان ثمره مطلوب این تحقیق، به طور مستدل و در قالب قیاسی منطقی در فصل پنجم تبیین گردیده است. این پایان نامه، در یک مقدّمه و پنج فصل تنظیم شده است. در مقدّمه به معرّفی صحیفه سجادیه، اسناد دعاها، شرح ها و مستدرکات آن پرداخته شده است. نگارنده، در این قسمت، چهارده شرح، هفت مستدرک و سی طبقه را برای اسانید صحیفه نام می برد. بررسی مقصود از «قلب» و «سلامت قلب» و به طور کلّی، معرفت نفس در قرآن و صحیفه سجادیه، اوّلین موضوعی است که از آن بحث شده است. «قلب» در لغت، برگرداندن شی ء به عکس آن است و قلب به دلیل کثرت دگرگونی و زیر و رو شدن ها به این نام نامیده شده است و در اصطلاح باطن، قلب، لطیفه ربّانی و نورانی و عالم و آگاهی است که محلّ فرود آمدن انوار الهی است و انسان، به سبب آن، انسان می شود و مستعدّ امتثال احکام می گردد. صلاح و فساد بدن هم، بسته به آن است که از آن به روح نیز تعبیر می شود. لذا شناخت قلب، آن گونه که هست، بر اهل حقیقت، دشوار است. تولّای قلب سلیم در قرآن و صحیفه سجادیه، از دیگر موضوعاتی است که مورد بررسی قرار گرفته و برای تولّای قلب، اقسامی همچون: محبّت حضرت حق، مراتب حبّ حق، درجات محبّت محبوب، محبّت اولیای الهی، محبّت والدین و احسان نمودن در حقّ ایشان، برشمرده شده و به استناد قول امام سجّادعلیه السلام ، حقیقت تولّا، حبّ حضرت حقّ است. تبرّای قلب سلیم در قرآن و صحیفه سجادیه، مطلب دیگری است که در این پایان نامه بررسی شده و برای تبرّا، دو قسم (تبرّا از دشمنان خدا، و تبرّا از نفس امّاره و جلوه های آن)ذکر شده است. تبرّی مصدر تفعّل از مادّه برائت به معنای دوری، بیزاری، و مقابل تولّی است و در اصطلاح، به معنای بیزاری مؤمنان از همه دشمنان خداست. به بیان برخی، دیگر از خصوصیات قلب سلیم، همچون اطمینان به سبب ذکر خدا، خوف و رجا، تفکّر و تقوا و ایمان، از نکات به جا مانده است که به آن در فصلی پرداخته شده است. در آخرین فصل با استفاده از این نکته که صحیفه سجادیه، ترسیم کننده قلب سلیم امام سجادعلیه السلام است، عصمت ایشان از راه عقل و نقل، اثبات شده است.

آدمی در مسیر تکاملی خود به سوی خداوند، به جهت دارا بودن طبیعت مادّی (شهوانی)، با نَفْس امّاره که امرکننده به زشتی‌ها و پستی‌ها می‌باشد، همیشه در ستیز است. این نوشتار با رویکردی توصیفی ـ تحلیلی در پی ارائه مهارت‌های قرآنی غلبه بر نَفْس امّاره است که انسان‌ها در پرتو آن(مهارت‌ها) می‌توانند بر نَفْس امّاره فائق آیند و از آن در رشد و تعالی خویش بهره گیرند. مقالة حاضر با تکیه بر آیات کریمه و روش تفسیر موضوعی و معناشناسی و با هدف استخراج و شناسایی مهارت‌های قرآنی غلبه بر نَفْس امّاره، آنها را مورد بحث قرار داده است. قرآن برای غلبه بر نَفْس امّاره، مجموعه‌ای از مهارت‌های شناختی (آگاهی‌بخشی به وجود سرای واپسین، سرانجام نَفْس امّاره هلاکت و جهنم و توجّه دادن بشر به درک حضور خداوند در زندگی) و مهارت‌های رفتاری (پندپذیری، پیروی هدفمند و کنترل و محدود کردن نگاه) و مهارت‌های معنوی (ایمان، ارتباط با خدا، تقوا و صبر) را ارائه داده است که به تفضیل در این نوشتار بدانها پرداخته می‌شود. حاصل نوشتار حاضر این است که آدمی برای غلبه کردن بر نَفْس امّاره و مقابله با خواسته‌های نَفْسانی حیوانی، ناگزیر از بهره‌گیری از مهارت‌های ارائه شدة قرآنی است تا در پرتو آنها بتواند به سعادت که مطلوب فطری اوست، نایل آید وگرنه از مطلوب فطری خویش دور مانده، بلکه به واسطة تبعیّت از خواسته‌های نَفْسانی امر شده از سوی نَفْس امّاره، از حیوان هم پست‌تر می‌شود.