جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

همان طور که میدانیم، آلتوسر در متن خودانتقادی اش تلاش کرد تا بگوید آنچه واقعا در گذشته برای اش مهم بوده نه ساختارگرایی که اسپینوزا بوده است: «اگر ما هرگز ساختارگرا نبوده باشیم، اکنون می توانیم توضیح بدهیم که چرا: چرا چنین به نظر می آمدیم، ولو این که ساختارگرا نبوده باشیم، چرا چنین سوءتفاهم عجیب و غریبی پیش آمد که بر اساس اش کتابهایی نوشته شوند. ما برای عطش و ولعی بی محابا قدرتمند و سازش ناپذیر گناهکار بودیم: ما اسپینوزیست بودیسم» ( ۱۳۲٫۱۹۷۶). چیزی که منتقدان به ندرت از آن باخبرند، این است که رابطه ی آلتوسر و شاگردان اش با ساختارگرایی و اسپینوزا، متضمن درگیر شدن در رابطه ی سومی هم بود. اگرچه تنها در نوشته هایی که پس از مرگ آلتوسر منتشر شده اند می توانیم به صراحت ارجاعات او به نوشته های دلوز را مشاهده کنیم، ولی به نظر می رسد آلتوسر و حلقه اش کاملا همدلانه به آثار اولیه ی دلوز تمایل داشته اند. ولین پیش نویس جستار دلوز دریاب ساختارگرایی در حقیقت نسخه برداری از روی نوار ضبط شده ی گفتار او به تاریخ ۶ دسامبر ۱۹۶۷ بود. دلوز در فوریه ی ۱۹۶۸ نسخه ای از این گفتار را برای آلتوسر فرستاد تا نظر او را درباره ی «انتشار پذیربودن» نوشته جویا شود (دلوز ۱۹۶۸). با ملاحظه ی نظرگاو عمومی او از فعالیت فلسفی به مثابهی نوعی آفرینش مفهومی، علاقه ی دلوز به ساختارگرایی نه مبتنی بر نقایص آن بلکه در تشخیص آن است که ساختارگرایی کدام «صورتهای جدید اندیشه» را ممکن می گرداند. دلوز ارائه ی خود را با این پرسش آغاز می کند که ساختارگرایی چیست؟»، پرسشی که طنین پرسشی قدیمی تر را در خود دارد بدین مضمون که «اگزیستانسیالیسم چیست؟ ». سوای تنوع بسیار نویسندگان، متون، و «حوزه ها»، " دلوز مدعیست که یک «مشابهت معین» یا «شباهتی خانوادگی» میان آنها ساختارگراها وجود دارد. از این رو پرسش «ساختارگرایی چیست؟ » به صورت این پرسش که «ساختارگرا چه کسیست؟» یا «ساختارگرایان کدام اند؟+ بهتر مطرح می شود. دلوز در آن زمان دسته ی بزرگی را ذیل ساختارگراها میداند: لویی آلتوسر، میشل فوکو، ژاک لکان، رومن یاکوبسن، کلود لوی-استروس، رولان بارت، و نویسندگان مجله ی تل کل(Tel Quet)؛ در واقع، مابقی ارائه ی دلوز به این دسته و نوشته هایشان. این کتاب ساختارگرایی را از منظر آلتوسر و دلوز تشریح می کند.

همان طور که میدانیم، آلتوسر در متن خودانتقادی اش تلاش کرد تا بگوید آنچه واقعا در گذشته برای اش مهم بوده نه ساختارگرایی که اسپینوزا بوده است: «اگر ما هرگز ساختارگرا نبوده باشیم، اکنون می توانیم توضیح بدهیم که چرا: چرا چنین به نظر می آمدیم، ولو این که ساختارگرا نبوده باشیم، چرا چنین سوءتفاهم عجیب و غریبی پیش آمد که بر اساس اش کتابهایی نوشته شوند. ما برای عطش و ولعی بی محابا قدرتمند و سازش ناپذیر گناهکار بودیم: ما اسپینوزیست بودیسم» ( ۱۳۲٫۱۹۷۶). چیزی که منتقدان به ندرت از آن باخبرند، این است که رابطه ی آلتوسر و شاگردان اش با ساختارگرایی و اسپینوزا، متضمن درگیر شدن در رابطه ی سومی هم بود. اگرچه تنها در نوشته هایی که پس از مرگ آلتوسر منتشر شده اند می توانیم به صراحت ارجاعات او به نوشته های دلوز را مشاهده کنیم، ولی به نظر می رسد آلتوسر و حلقه اش کاملا همدلانه به آثار اولیه ی دلوز تمایل داشته اند. ولین پیش نویس جستار دلوز دریاب ساختارگرایی در حقیقت نسخه برداری از روی نوار ضبط شده ی گفتار او به تاریخ ۶ دسامبر ۱۹۶۷ بود. دلوز در فوریه ی ۱۹۶۸ نسخه ای از این گفتار را برای آلتوسر فرستاد تا نظر او را درباره ی «انتشار پذیربودن» نوشته جویا شود (دلوز ۱۹۶۸). با ملاحظه ی نظرگاو عمومی او از فعالیت فلسفی به مثابهی نوعی آفرینش مفهومی، علاقه ی دلوز به ساختارگرایی نه مبتنی بر نقایص آن بلکه در تشخیص آن است که ساختارگرایی کدام «صورتهای جدید اندیشه» را ممکن می گرداند. دلوز ارائه ی خود را با این پرسش آغاز می کند که ساختارگرایی چیست؟»، پرسشی که طنین پرسشی قدیمی تر را در خود دارد بدین مضمون که «اگزیستانسیالیسم چیست؟ ». سوای تنوع بسیار نویسندگان، متون، و «حوزه ها»، " دلوز مدعیست که یک «مشابهت معین» یا «شباهتی خانوادگی» میان آنها ساختارگراها وجود دارد. از این رو پرسش «ساختارگرایی چیست؟ » به صورت این پرسش که «ساختارگرا چه کسیست؟» یا «ساختارگرایان کدام اند؟+ بهتر مطرح می شود. دلوز در آن زمان دسته ی بزرگی را ذیل ساختارگراها میداند: لویی آلتوسر، میشل فوکو، ژاک لکان، رومن یاکوبسن، کلود لوی-استروس، رولان بارت، و نویسندگان مجله ی تل کل(Tel Quet)؛ در واقع، مابقی ارائه ی دلوز به این دسته و نوشته هایشان. این کتاب ساختارگرایی را از منظر آلتوسر و دلوز تشریح می کند.

خدای متعال در آیه 125 سوره نحل گونه های دعوت به حق را بیان نموده است. حکمت، موعظه حسنه و جدال احسن سه گونه دعوت به حق هستند. پرسش اصلی این نوشتار آن است که گونه های دعوت به حق در خود آیات قرآن مجید به چه صورتی به کار رفته است؟ نوشتار حاضر پس از تحلیل آیه 125 سوره نحل، این شیوه ها را در سوره بقره به عنوان نمونه بر پایه روش پیمایشی و توصیفی بررسی و نمونه هایی از آیات مشتمل بر حکمت، موعظه حسنه و جدال احسن را بازگو نموده است. مطالعه حاضر نشان می دهد گونه های دعوت به حق نه تنها در سوره بقره بلکه در همه آیات قرآن مجید قابل تطبیق اند. به نظر می رسد این شیوه ها در همه سوره ها و آیات قرآن کریم به کار رفته است. توجه به شیوه های دعوت به حق و کاربست آنها در ارتباطات و تبلیغ دینی بسیار اثرگذار است.

برای تبیین و اثبات معارف دینی و باورهای کلامی، به چند شیوه می توان استدلال کرد. این شیوه ها در قرآن کریم نیز بیان شده است. یکی از آیات مهمّی که شیوه های استدلال بر معارف الهی و دعوت به پروردگار را بیان می کند آیه 125 نحل است: «ادْعُ إِلَی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَهِ وَالْمَوْعِظَهِ الْحَسَنَهِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ». در این نوستار با روش تحلیل توصیفی به نقد و بررسی دیدگاه علامه طباطبایی درباره آیه مزبور پرداخته می شود. در این آیه شریفه، سه روش از روش های دعوت به دیانت و اثبات حقانیت معارف الهی بیان شده است که عبارتند از: حکمت، موعظه حسنه و جدال احسن. از نظر علامه طباطبایی، حکمت، از بین شیوه های استدلال، منحصراً منطبق بر برهان است، چنان که موعظه بر خطابه و جدال بر جدل، منطبق است. ضمن اینکه مطابق نظر ایشان، الزام، گرچه غرض غالبی جدل است اما غرض دائمی نیست؛ ازاین رو ممکن است یک قیاس، جدلی باشد، امّا با هدفِ الزام نباشد. به نظر می رسد حکمت بر تمامی اقسام استدلال عقلی، منطبق می شود؛ البتّه بر فرض اینکه پذیرفته شود که استفاده از مغالطه در استدلالات کلامی، جایز است و موعظه حسنه نیز بر تمامی اقسام استدلال عقلی غیر از برهان، صادق است؛ همان طوری که «جادلهم» بر خصوص جدل، منطبق است و البته، الزام، داخل در هویّت جدل است.

بسیاری از قرآن پژوهان با تکیه بر تفسیر آیات متعددی که زبان قرآن را «عربی مبین» و قرآن را «بیانٌ لِلناس» اعلام کرده اند، به «عرفی بودن زبان قرآن» نظر داده اند. از سوی دیگر همین اندیشمندان با تکیه بر روایات تفسیری و ظهور برخی از آیات دیگر به «ذوبطون بودن قرآن» معتقد شده اند. پذیرش توأمان این دو، به نوعی تعارض ظاهری می انجامد. این پژوهش که از نوع کتابخانه ای است و به روش توصیفی، تحلیلی به انجام می رسد ابتدا به تبیین تفسیر آیات مرتبط می پردازد و سپس راهکارهای پنجگانه ای را برای حل آن پیشنهاد می کند. نتیجه به دست آمده از این راهکارها آن است که بطون قرآن نیز بخشی از همان معارف و مقاصد نهفته در درون آیات نازل شده به زبان عرفی است، که طی فرایند مشخصی بر مخاطبان وحی مکشوف می شوند.

قرآن به عنوان متن و کلام الهی، دارای اعجاز تأثیری و از جهت «لفظ» و «معنا»، امری وحیانی است. از طرفی خدا به پیامبر (ص) هنگام قرائت قرآن، امر(ندبی) به «استعاذه» نموده است. از دیگر سو، «تکثر معنا» به عنوان یک نظریه معنایی در خصوص متون دینی و به‌طور خاص قرآن مطرح است. نوشتار حاضر به شیوه‌ای تحلیلی، بر اساس جدول تحلیل محتوا و ابزار کتابخانه‌ای، نظریه‌ی «تکثر معنا» را بر پایه اثر وجودی و کارکردی آموزه «استعاذه» پیش از قرائت قرآن مورد نقد قرار داده است. قرآن، در موارد مختلفی، امر به «استعاذه» نموده است. طبق بررسی‌های انجام شده، بالاترین فراوانی از جهت «مستعاذه منه»، به «شیطان» تعلق دارد. «صیانت و نفی سلطه شیطان»، «پیشگیری از لغزش در تلاوت و اشتباه در تفسیر» و همچنین «درمان روانی و معرفتی» از آثار وجودی و کارکردی عمده «استعاذه» است. توجه صرف به ظواهر لفظ، عبارت و جمله‌های متن، سهیم بودن تصورات ذهنی و عدم نیاز به کشف و اهمیت «مراد مؤلف» در فهم متن از جمله مفاد نظریه‌های معنایی است که موجب «تکثر معنا» در فهم متون می‌شود. با نظری به دلائلی چون؛ یک: «وحیانی بودن "لفظ" و "معنا" در قرآن»، دو: «تأکید به "استعاذه" پیش از قرائت قرآن» و سه: «کارکردهای سه‌گانه استعاذه قرائت»، «تکثر معنا» در قرآن با چالش مواجه می‌شود. بنابراین باید به آموزه «استعاذه» به عنوان راهبرد عملی قرآنی و دژ محکم در راستای «فهم صحیح قرآن» و پیشگیری از «تکثر معنا» بهره برد.

دریافت معنای آیات قرآن منوط به داشتن علوم و مقدمات متعددی است که گاه بدون آن‌ها، در بدو امر برخی شبهات یا تناقض‌ها ایجاد می‌شود. یکی از آن‌ها آیه 16 سوره اسراء است. پژوهش حاضر با روش توصیفی _ تحلیلی بر آن است معنا و تفسیر {... أَمَرْنَا مُتْرَفِیهَا فَفَسَقُوا ...} را که با اختلاف نظر مواجهه شده، بررسی کند. با محوریت نظر تفسیری سید مرتضی؟ره؟ می‌توان دریافت: 1. اراده هلاکت محقق نمی‌شود مگر به هلاکت حسن و قبیح؛ مانند این‌که بگوییم امر کردیم او را به خیر، اما او عصیان کرد (امرته فعصی)، مأمور به محذوف است، هرچند بعد از کلمه «امرنا» «فسق» واقع شده است؛ 2. متعلق «امرنا» طاعت است، زیرا اگر «فسق» باشد، باید پاداش داده می‌شدند، نه عقاب. واژه «امرنا» را به سه حالت قرائت کرده‌اند که در هر حالت معنای خاصی دارد؛ 3. «امَرْنا مُتْرَفِیها» صفت «قریه» است؛ یعنی هر گاه بخواهیم قریه‌ای را که طبقه مرفه آن را امر کرده‌ایم و آن‌ها نافرمانی کرده‌اند، هلاک کنیم، بنابراین جواب «اذا» محذوف است و نیازی هم به آن نیست؛ 4. «اراده» در معنای مجازی به کار رفته است که در زبان عرب مجاز و استعاره و آرایه‌های ادبی زیادی به کار می‌برند؛ 5. در آیه تقدیم و تأخیر صورت گرفته و اگر شرط و جواب شرط جابه‌جا شود، تغییری در حکم ایجاد نمی‌شود.