جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مباحث کلیدی و سرنوشت ساز درباره عرفان و دین تعیین نسبت میان آن هاست. برخی عرفان را غیر از دین و حتی ناسازگار با آن می دانند. بر همین اساس، گروهی به عرفان دل بسته و از دین گسسته اند، و جمعی به دین پیوسته با عرفان به نزاع برخاسته اند. کسانی هم که عرفان را با دین سازگار می دانند در تعیین نسبت میان آن دو اختلاف نظر دارند. برخی عرفان را عین دین یا گوهر آن تلقی می کنند و دسته ای آن را جزئی از اجزای دین به شمار می آورند. تعیین نسبت میان دین و عرفان جز با کاوش در ماهیت دین و عرفان ممکن نیست. نظریه ای که در این مقاله تبیین و اثبات می شود این است که عرفان نه ضد دین، نه بیگانه از دین، نه عین دین، و نه جزئی از اجزای دین است، بلکه عرفان باطن دین است. در پرتو این نظریه بسیاری از پرسش ها و شبهاتی که در باره عرفان و رابطه آن با دین وجود دارد نیز پاسخ داده می شود. با حل این مساله ضمن روشن شدن نسبت دین و عرفان، چیستی آن ها نیز بهتر دانسته می شود. علاوه بر این، معیاری روشن برای تشخیص عرفان اصیل از عرفان های ناقص، التقاطی، و شبه عرفان ها به دست می آید.

این مقاله در صدد بیان این مطلب است که اولاً تعریف فلسفه و کلام چیست؟ و این دو علم در پی پاسخ‌ دادن به چه مسائلی‌اند؟ و ثانیاً چه تفاوت‌هایی بین آنها وجود دارد؟ از این رو در آغاز، علم فلسفه و کلام تعریف می‌‌شود و سپس به تفاوت‌ها و احیاناً تشابه‌های آنها پرداخته می‌شود.

چکیده: مباحث کلامی ازجمله موضوعاتی است که در ساختار متون سنت اول عرفانی جایگاه ویژه‌ای دارد. عرفا در این منابع مجالی برای طرح دیدگاه‌های کلامی خود می‌یابند. با توجه به اینکه مرز مشخصی برای تشخیص مباحث کلامی و عرفانی در این متون وجود ندارد، مسائل این دو حوزه در برخی تحقیقات عرفانی با یکدیگر درهم آمیخته است. بررسی این دو حوزه در متون سنت اول عرفانی نشان می‌دهد برای شناخت این تفاوت‌ها توجه به چند محور اصلی ضروری است: هدف و غایت، روش دستیابی به هدف و نیز موضوع و ویژگی‌های زبانی آثار کلامی و عرفانی. کلام و عرفان هر دو در پی دستیابی به هدفی واحد یعنی معرفت هستند؛ اما آنچه هدف عارف را از هدف متکلم متمایز می‌کند، برداشت و تفسیری است که عرفا و متکلمان از معرفت دارند. روش دستیابی به هدف نیز از منظر متکلم و عارف تفاوت‌هایی دارد. با توجه به تفاوت‌هایی که در هدف و روش دستیابی به آن بین عرفا و متکلمان وجود دارد، موضوع کلام و عرفان و نیز زبان آثار کلامی و عرفانی از هم متمایز می‌شود. با توجه به این ویژگی‌ها تفاوت‌های ساختاری کلام و عرفان و ارتباط این دو حوزه در این مقاله بررسی می‌شود.

در فرهنگ اسلامي، معتزله نخستين گروهي بودند که روش عقلي را بکار گرفتند و عقل‏ را يگانه ابزار شناخت‏ حقيقت و مستقل از دين دانستند تا جايي که با عنوان پيروان «شريعت عقل» از آنها ياد شده است. معتزله براي عقل، قداست قائل شدند و گفتند انسان وقتي عقلش کامل شود، حقايق اساسي را درک ميکند و اين حقايق اساسي، معرفت خدا و معرفت خير و شر است. از جهت ديگر، آنها وحي را انکار نكردند وليكن معتقد بودند كه جايز نيست وحي مخالف عقول ما باشد و از آنجا که سابقه عقل در انسان از سابقه وحي بيشتر است، پس عقل نور است و بدون آن نميتوان هدايت شد. هدف از وحي، اين است که معرفت عقلي را بيفزايد و آن را دقيقتر کند. معتزله به اين نتيجه‌گيري رهنمون ميشود که عقل مقياس وحي است و اين از مهمترين مبادي نزد آنان است. بر اين اساس ميتوان گفت نزد معتزله، اخلاق، مبتني بر عقلي است که مقدم بر دين ميباشد. قاعده مشهور معتزله اين است: «الفکر قبل ورود السمع». معتزليان متکلمند و متکلم به انسان عاقل بعنوان شخص مکلّف در برابر خدا نگاه ميکند. آنان در خصوص نياز انسان به وحي در آغاز تکليف، عقل بشر را کافي ميدانند. نوشتار حاضر به تبيين رابطه دين و اخلاق نزد آنان ميپردازد.

‫مسئله رابطه دين و اخلاق، در دو حوزه فلسفه دين و فلسفه اخلاق، بحث و بررسي مي‌شود. در اين باره، هم در دنياي غرب و هم در دنياي اسلام، رهيافت‌ها و ديدگاه‌هاي مختلفي وجود دارد. گروهي بر اين باورند که بين اين دو رابطه‌اي نيست و گروهي قائل به وجود رابطه بين اين دو هستند. در اين صورت، برخي قائل به تأثيرپذيري دين از اخلاق و برخي قائل به تأثيرپذيري اخلاق از دين هستند. اين پژوهش در پنج فصل، به دنبال بررسي چگونگي ارتباط بين دين و اخلاق از نگاه امام خميني? است. در باب نحوه ارتباط دين اخلاق، سه ديدگاه مطرح شده است که عبارتاند از: تباين، اتحاد، و تعامل و تعاضد. بر اساس رويکرد تعامل و تعاضد، دين و اخلاق، هر يک، هويتي مستقل دارند؛ ولي از زواياي گوناگون به هم نياز دارند. پذيرش پاره‌اي از گزاره‌هاي ديني، بر برخي قضاياي اخلاقي مبتني است و تصديق دسته‌اي از گزاره‌هاي اخلاقي، متوقف بر پاره‌اي از قضاياي ديني است. ديدگاه امام خميني? در نقش اخلاق نسبت به دين، در هدف دين و در کمال و تهذيب نفس، در اين پژوهش برجسته است. نياز اخلاق به دين در تعريف، از نظر شيعه و به تبع، از نظر امام? پذيرفته نيست. نياز اخلاق به دين در اطلاعات ناظر به واقع و ضمانت اجرايي، در معرفي انسان، و در شکوفايي اخلاق، از نظر امام?، در اين پژوهش برجسته است. امام خميني? علم را به عنوان منشأ انگيزش اخلاق نمي‌پذيرد و دين را يکي از مهم‌ترين منشأهاي انگيزش براي اخلاق مي‌داند. امام خميني? به عنوان يکي از علماي صاحب نظر و برجسته عدليه، حسن و قبح ذاتي اشيا را مي‌پذيرد. يکي از مسائل مطرح در مسئله ارتباط دين و اخلاق، نسبيت اخلاقي است که منشأ آن دنياي غرب است و پيامدهاي منفي آن از نگاه امام(، انکار اخلاق، نفي حکمت عملي، نفي تربيت انسان‌ها، به وجود آمدن پلوراليسم اخلاقي، از بين رفتن الگوهاي جاويدان، نفي اعتقاد به کتاب‌هاي الهي و سليقه‌اي شدن ارزش‌هاست. نويسنده در پايان به بررسي اخلاق سکولار پرداخته است که عبارت است از اخلاق منهاي دين. چون از نظر امام، دين و اخلاق و سياست از يک منبع مي‌جوشد و هدف واحد، يعني سعادت بشر را دنبال مي‌کند، جدايي اخلاق از دين معنايي ندارد و اخلاق منهاي دين در معرض سقوط است.

---

---

---