جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عصر تیموریان یکی از ادوار مهم در تاریخ تصوف به شمار می‌رود. مهم‌ترین ویژگی تصوف این عهد که آن را از سایر ادوار تصوف متمایز ساخته «حرکت آن به‌سوی قدرت سیاسی» است که در ارتباط با سلاطین تیموری و پرنفوذترین فرقه صوفیه در این عهد یعنی «طریقت نقشبندیه» تبلور یافته است. پژوهش حاضر سعی دارد با بهره‌گیری از روش تحلیل انتقادی گفتمان نورمن فرکلاف و تکیه بر آراء مایکل هلیدی در حوزه دستور نقش‌گرا، به بررسی جایگاه تصوف طریقت نقشبندیه در گفتمان غزلیات جامی بپردازد. در منظومه‌های سه‌گانه جامی شاهد گفتمان‌های مختلفی در قالب شعری غزل هستیم که در این میان، گفتمان‌ غزل قلندرانه، ناصحانه و مدحی مهم‌ترین بسترهای تبلور ایدئولوژی طریقت نقشبندیه به شمار می‌روند. در میان اصول چندگانه‌ صوفیان نقشبندیه، «خلوت در انجمن» و «سفر اندر وطن» بیش از سایر اصول مورد توجه جامی بوده است. فرایندهای مادی و رابطه‌ای و شیوه نام‌دهی مشارکین گفتمان، ابزار اصلی جامی در زمینه تبلور «جهان‌بینی طریقت نقشبندیه» در گفتمان غزل هستند. تحلیل گفتمان غزلیات با توجه به روش تحلیل نورمن فرکلاف، در سه سطح «توصیف، تفسیر و تبیین» صورت گرفته است. از میان فرانقش‌های سه‌گانه زبان نیز «فرانقش اندیشگانی» مدّنظر قرار داده شده است.

متون منثور و منظومی که در طول تاریخ به یادگار مانده، بر مبنای بستر سیاسی، جامعه شناختی، اندیشگانی حاکم بر آن شکل گرفته؛ و نه تنها متاثر از این موقعیت ها، بلکه به نوعی جهت دهنده و تاثیرگذار نیز بوده است. ساخت های زبانی اغلب این متون، دارای بار ایدئولوژیک است و در کنار کنش بیانی، کنش های منظورشناختی و تاثیری نیز دارد.در تحلیل و فهم متون، رویکردهای متعددی وجود دارد. رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی، رویکردی نوین در حوزه نقد و تحلیل محسوب می شود که معتقد است مسائل قدرت و سلطه، منجر به بروز گفتمان های متفاوت و با اهداف خاص می گردند. پیروان این رویکرد، ادبیات را سرشار از اظهارات فراواقعی می دانند که در پشت آن ها نهفته است و از این رو می کوشند ورای صورت های زبانی را بررسی کنند و از لایه های مختلف معانی و مفاهیم پرده بردارند.پژوهش حاضر سعی دارد با روش تحقیق توصیفی - تحلیلی و نیز با استفاده از رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی بر پایه روش نورمن فرکلاف، قصیده بائیه حضرت فاطمه زهرا (س) را که پس از خطبه فدک سروده شده است، مورد نظر قرار دهد و در سه سطح توصیف، تفسیر و تبیین، نوع نگرش و بینش آن حضرت را بیان کند و ساخت های زبانی ایدئولوژیک این قصیده را روشن نماید. همچنین، کوشش می شود پیش از ورود به عرصه تحلیل، متن صحیح این قصیده، با استفاده از روش نقد تاریخی از بین اسناد، مورد بازبینی قرار گیرد. نتایج حاکی از آن است که حضرت فاطمه زهرا (س) با استفاده از صورت های زبانی و ساختار ایدئولوژیک کلام و نیز با استفاده از پیش زمینه های لازم برای کنش ارتباطی در انتقاد گفتمان های حاکم و رویکردهای نوظهور در جامعه اسلامی، در قصیده خود به دنبال باز تولید گفتمان نبوی در جامعه اسلامی بوده اند. ایشان در گفتمانی انتقادی از تغییر و تحولات جامعه پس از نبی اکرم (ص) صحبت می کنند و با ارجاع به دوران حیات نبی (ص)، الگوی شایسته را یادآور می شوند.