جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله‌ی اصالت وجود و ماهیت یکی از مهم‌ترین مسائل فلسفی است. اگر چه به طور مستقل از زمان میرداماد و ملاصدرا مطرح شده است،اما محتوا و مبنای آن را می‌توان در اندیشه‌ی فیلسوفان پیشین نیز سراغ گرفت. بدین سان در این پایان نامه سعی شده است که با استقصای ادله‌ی اصالت وجود و ماهیت حق در مسأله بیان شود.این نوشتار مشتمل بر چهار فصل است : کلیات، که مباحثی چون تعریف اصالت وجود و اصالت ماهیت، مراد از اصالتیا اعتباریت این دو، و همچنین سیر تاریخی این اندیشه فلسفی در آن گنجانده شده است. در فصل دوم به بیان ادله کسانی پرداخته‌ایم که اصالت را با وجود می‌دانند و ماهیت را امری اعتباری می‌پندارند، درفصل سوم تنهادلایلی که موّید اصالت ماهیت می‌باشد ارائه شده است،که بیشتر این براهین از طرف شیخ اشراق بیان شده و در فصل چهارم به نقد این دلایل پرداخته شده است. در نهایت با در نظر گرفتن این ادله حق در مسأله بیان شده است.

بحث درباره ماهیت عالم و زبان، دنیای‌تصویر و ویژگیهای آن و دیدگاه ‌منطقی از مباحث مطرح شده در مبانی‌معرفتی آثار ویتگنشتاین‌ است. در این ‌تحقیق ‌سعی شده با عنایت به این ‌مبانی و نظریه ‌تصویری زبان، مبانی ‌احکام و اخلاقی در دوره نخست حیات فلسفی او از چند منظر، وجودشناسی، معرفت‌شناسی، دلالت‌شناسی و زبان‌شناسی مورد بررسی قرار گیرد. در این دوره ویتگنشتاین به صراحت وجود ارزشهای‌اخلاقی را در جهان پیرامون‌ انکار می‌کند و صدق و کذب گزاره‌های‌اخلاقی را فرع بر معنا داری آنها می‌داند و مباحث متافیزیک‌ و اخلاق و... را فراتر از زبان و آنها را امری ‌رازوارانه‌ می‌داند.در دوره دوم حیات‌فلسفی او با استفاده از کتاب پژوهش‌ها و مقایسه آن با دوره اول و با عنایت به نظریه‌ابزاری زبان و توجه به کاربرد کلمات برای شناخت معنای آنها و با تأکید بر تنوع کاربرهای زبان و کثرت ‌بازی‌زبانی معتقد است که‌ بازیهای مختلف زبانی از صورت‌های‌زندگی گوناگون سرچشمه می‌گیرد و هر صورت زندگی‌ دارای زبان خاص خود است. دراین تلقی اخلاق و گفتار دینی هم یک‌بازی مستقل با زبانی واحد است، که در یک صورت‌زندگی بیان شده و قواعد و منطق خاص خود را دارد. با توصیفی ‌که از مبانی احکام اخلاقی‌ ویتگنشتاین به عمل آمد نگاه ناشناخت‌گرایی او را مطرح ساختیم. درست است که فلسفه اخلاق ویتگنشتاین‌ ناشناخت‌گرایانه است ولی‌ باید اشاره کرد که از نوعی اقناع و حجیت ‌اخلاقی برخوردار است و همواره می‌توان انتظار پیامدهایی چون دعوت اخلاقی، توافق اخلاقی، عقلانیت‌ اخلاقی و از همه مهمتر سازواری ‌اخلاقی را داشت.

فریتیوف شوان از دانشمندان طراز اول سنت گرا در آثار پر شمارش، مبانی فلسفی کلامی مدرنیسم را نقد بسیارکرده و بدین شیوه، خبط و خطاهای تجدد مسلکی را بر ملا ساخته است. برخی از نقدها، بدیع نیستند؛ اما نوع پرداخت آنها در کنار جامعیت، سازش ناپذیری، رسوخ تا پایه‌ای‌ترین بنیادهای تجدد و افشای پیامدهای آنها، برنامۀ انتقادی‌ای را که از جنبۀ سلبی تمام به نظر می‌رسد عرضه می‌کند. برنامه‌ای که می‌تواند در اصلاح عیوب جهان متجدد، ما را یاری رساند، خود باختگی‌ها را در برابر هیمنه و سیطرۀ تجدد بی مایه سازد و در دگرگونی رویکرد جهان متجدد به دین و سنت، کارساز افتد و اسباب اقبال به ارزش‌های بسیار آنها را فراهم آورد. فصل نخست این تحقیق، به ملاحظات کلی، ایضاح مفاهیم اصلی مثل سنت، مدرنیسم، و سیر تاریخی آن از نظر شوان و فصل دوم به زندگی، آثار و اندیشه‌های شوان پرداخته است. فصل سوم و چهارم، به ترتیب، نقدهای ناظر به تجدد مسلکی فلسفی و تجدد مسلکی علمی را ذیل عناوینی اصلی چون: عقلی مسلکی، تجربی مسلکی، مادی مسلکی، بشری مسلکی، تکامل مسلکی، روانشناسی مسلکی و مانند آنها گزارش کرده‌اند که ده‌ها عنوان فرعی ذیل آنها گرد آمده است. هریک از این عناوین سنگ بنایی از عمارت تجدد مسلکی است که به نحو مستقیم فلسفی و غیر مستقیم کلامی است. پیش داوری در عین وانمود به خلوّ تحقیق از آن، مسلک سازی در عین مخالفت با هر دین و مسلک، مقصور ساختن عقل در عقل جزوی، محصور نمودن علم در علم تجربی و بدین شیوه نفی خدا و تعالی، انسان را بر مسند خدا نشاندن و به حکم صدفه و تکامل، او را در عداد حیوانات شمردن، دین ستیزی و سنت زدایی و در نتیجه هدیه کردن پوچی، نومیدی، اضطراب، بمب هسته ای، ویرانیِ زیست محیط به بشر و جز اینها، شماری از نقد‌های بسیار شوان بر مبانی مزبور است. فصل فرجامینْ به بررسی خودِ آن نقد‌ها پرداخته است: نقدهایی که از یک سو جامع، قاطع، مبنایی و بنیادی می‌نمایند؛ از سوی دیگر دشواریاب، مبهم، گاه زیاده روانه و بیشتر ذوقي و اقناعي به نظر می‌نمایند تا استدلالی. درمجموع، این نقدها از جهت سلبی کامیاب به نظر می‌رسند، چون کاستی‌ها، ضعف‌ها، مشکلات و ناروایی‌های تجدد و تجدد مسلکی را آفتابی می‌کنند. اما از جهت ایجابی ناکام نشان می‌دهند؛ چون بدیلی برای تجدد و دنیای برآمده از آن پیش نمی‌نهند. گویا نتيجۀ کلّ برنامۀ انتقادی شوان، آن است که انسان بر سر دوراهيِ انتخابِِِ يکي از دو بديلِِ تجدد و سنت است: یا تجدد یا سنت. اين نتيجه، درست، به يکي از نقدهاي رايج شوان که آن را «دوراهه انگاري» ناميده، دچار می‌نُماید. اگر راه چاره، کنار نهادن تجدد و بازگشتن به عهد سنت است، این راه نه ممکن است و نه مطلوب. پس راه و چاره‌ای دیگر می‌باید. آن چاره چیست، آن راه کدام است؟ درپاسخ بدین پرسش مهم، آثار شوان خموش‌اند.

درویش و صوفی در متون گوناگون عرفانی تعریف خود را دارند و تفاوت چندانی با یکدیگر ندارند، اما حافظ نگاهش با همه متفاوت است و با بررسی‌های صورت گرفته روشن شده است که در دیوان حافظ مرز دقیق و ظریفی میان این دو وجود دارد و درویش با توجه به مصادیقش مورد احترام است و صوفی هم با توجه به چهره‌ای که حافظ از آن ترسیم می‌کند مورد نکوهش است. پس از مطالعه و کاوش در منابع و خود دیوان حافظ‌ این گونه برداشت می‌شود که حافظ با اسم صوفی و درویش مخالفت یا موافقتی ندارد؛ بلکه به اعمال و رفتار آنها، دید انتقادی دارد و به همین سبب درویش را تأیید می‌کند و صوفی و زاهد را به دلیل ریاکاری آنها مورد نکوهش قرار می‌دهد. در پایان مقایسه‌ای میان ابیاتی از دیوان شعر سلمان ساوجی، خواجوی کرمانی و حافظ، صورت گرفت که حاصل آن پی بردن به این موضوع بود که زبان حافظ نسبت به دو شاعر دیگر پیچیده‌تر و چند وجهی است. هدف پژوهش، نشان دادن تفاوت‌هایی است که حافظ با به کار گیری فنون ادبی مختلف و زبانی طنز‌آمیز، ایجاد کرده است.

بحران اساسی بشر در جهان امروز، فاصله گرفتن از معنویت و فقدان ارزشهای اخلاقی و سرگشتگی انسان است. کشور‌هایی که مثل ایران از فرهنگ پر‌بار و گرانقدر ارزشهای معنوی و اخلاقی سرشارند، نباید دغدغه فقدان معنویت را داشته باشند؛ زیرا اندیشمندان بزرگ، آثار گرانسنگی به جا گذاشته‌اند که می‌تواند در همه‌ی شوون و سطوح زندگی کارساز باشد . این پژوهش بررسی و واکاوی دو اثر ارزشمند دوران معاصر است که می‌توانند بر افراد و جامعه تأثیر سازنده‌ای داشته باشند. مضامین عرفانی و اخلاقی کتاب حجم سبز سهراب سپهری با مثنوی عرفانی اسرار خودی، اقبال لاهوری مورد بررسی و مقایسه قرار گرفته است. معرفی اجمالی شخصیت و جامعه اقبال و سپهری و دیدگاههای هر کدام برای شناخت بهتر از انسان،جهان و آفریدگار متعال هستی، محور اساسی این پژوهش است و سعی شده است که از نکات و موضوعات، تکراری و غیر مربوط خودداری گردد، تا نتایج دقیقتری به دست آید. اقبال لاهوری در اسرار خودی با بیانی عـارفانه ا‌نسان مسلمان آسیایی شرقی را در برابر دسیسه‌های غـرب آگاه و بیدار می‌سازد و ضمن توجه او به داشته‌های خویش، راه کمال را به او نشان می‌دهد. سپهری نیز در حجم سبز توا‌نسته است ا‌نسان سرگشته را به ساحل آرا‌مش رهنمون شود و از طریق ارزشهای معنوی و عرفانی به کمال مطلوب متوجه سازد.

موضوع تحقیق حاضر ، معرفی روش فلسفی عملگرایی و پرداختن به برخی از مهمترین مسائل نظری که در این روش مطرح می شود و نیز یافتن مستنداتی برای وجود عملگرایی در آثار سعدی و تاثیر عوامل سیاسی ، اجتماعی و دینی دوره ی سعدی بر اندیشه ی وی است . فرضیه ی مورد استفاده در این زمینه این است که ، در آثار سعدی ، عملگرایی که برگرفته از زندگی واقعی انسان ها و واقعیت اجتماعی عصر ویاست ، دیده می شود . با توجه به این که نوع تحقیق نظری است ، روش انجام آن کتابخانه ای می باشد . این پژوهش در چهار فصل تنظیم شده است . فصل اول ، کلیات که اختصاص به معرفی این شیوه ی فلسفی و نیز شرح حال ، آثار و تاثیر عوامل محیطی ، سیاسی ، اجتماعی دوره ی سعدی بر شعر او دارد . در فصل دوم ، به آزادی اراده و انسان گرایی به عنوان دو موضوع اصلی شیوه ی عملگرایی و جایگاه این دو موضوع در آثار سعدی پرداخته شده است . در فصل سوم ، به دین و آموزه های دینی در پراگماتیسم و آثار سعدی ، پرداخته شده است . فصل چهارم ، بیان عملگرایی در عرفان سعدی ، پیوستگی علم وعمل ، واقع بینی در آثار سعدی و در نهایت مطرح کردن عملگرایی به عنوان راهی میانه در تفکر است . واقع بینی ، تاکید بر زندگی واقعی انسان ها ، توجه به مطلوب های فردی واجتماعی ، رعایت حد وسط و میانه روی ، انسان گرایی و تاکید بر محوریت انسان و اهمیت اعتقادات مذهبی و دینی در زندگی ، مهمترین ویژگی های عملگرایی سعدی هستند . و برای هر یک از این ویژگی ها مستنداتی از آثار سعدی ارائه شده است . نتیجه ی تحقیق این است که سعدی در افکار ، اندیشه ها و آرای خویش ، تا حد زیادی عملگرا بوده است .

در یک نگرش عمیق و ژرف‌بینانه به ادبیات فارسی، به‌ویژه ادبیات عرفانی به‌نظر می‌رسد: رمز و رمزگرایی یکی از ویژگی‌ها و مختصات سبکی متون عرفانی ادب فارسی است و رمز یکی از عناصر و سازکارهای مهم القای معانی در ادبیات عرفانی به‌شمار می‌رود. شعرای عارف برای پنهان نگه داشتن اسرار و معانی بلند عرفانی از بیگانگان به عالم عرفان، سعی کرده‌اند مفاهیم ذهنی و تجارب درونی خود را در قالب رمز به راز آشنایان عرصه عرفان ارائه نمایند و معانی بسیار عمیق و ارزشمند را در قالب آن پنهان نمایند؛ چنان‌که شعرای عارف برجسته‌ی عرصه ادب فارسی یعنی عطار، مولوی و حافظ نیز سعی کرده‌اند با بهره‌گیری از رمز معانی بسیار ارزشمند اسلامی و دینی را به مشتاقان معرفت دینی و تشنگان عرفان اسلامی عرضه نمایند و جام دل آنان را با شراب معرفت لبریز کنند. روش این پژوهش ، توصیفی ـ تحلیلی و بر پایه مطالعات کتابخانه‌ای ـ اسنادی است و کل پژوهش مشتمل بر پنج فصل است. عمده‌ترین نتایج آن به این شرح می‌باشد: ژرف ساخت فکری ـ معرفتی رمزهای صبا، نافه و آهو در شعر عطار، مولوی و حافظ در پیوند با قرآن کریم به‌ویژه داستان حضرت سلیمان با بلقیس است و به‌عبارتی زیر متن رمزهای مذکور داستان حضرت سلیمان و بلقیس است. هدهد شعر عطار در شعر مولوی در صورت نی و در شعر حافظ در قالب باد صبا جلوه‌گری می‌کند و صبا در کل پیک عاشق و معشوق و در رمز روح و نفحه الهی و روحانیبه تصویر کشیده می‌شود. آهو نیز در شعر عطار رمز سالک، در شعر مولوی انسان کامل و در شعر حافظ معشوق معنوی و به‌عبارت دقیق‌تر همان «من روحانی» انسان است. نافه در شعر عطار الهامات ربانی، در شعر مولوی کنایه از علم واقعی و ذاتی مرد کامل و ولی راه‌دان و در شعر حافظ عمدتاً به این معنی و بعضاً من شاعر است که از آهوی خود (معشوق) دور افتاده است.

عشق ودیعه ای است الهی که در وجود انسان نهاده شده و با ذات و فطرت وی عجین شده است. انسان پیوسته به دنبال معبود و معشوق حقیقی بوده است و راه رسیدن به کمال و سعادت را در عشق می داند، زیرا خداوند آدمی را خلق کرده است تا عاشق باشد.از آنجا که عشق، مفهومی فرا مرزی و جهانی دارد و در زمان و مکان نمی گنجد بر آن شدیم تا با روش تطبیقی به واکاوی اشعار عاشقانه مولانا جلال الدین بلخی از ایران و جان دان از انگلستان پرداخته، همگرایی ها و واگرایی های هر کدام را بررسی نماییم و بدین ترتیب راهی را برای هرچه روشن تر شدن گوشه هایی از تاریخِ جهانیِ عشق پیش پای خوانندگان قرار دهیم. نتایج پژوهش نشان داد که مولانا و جان دان شاعرانی هستند که با وجود فرهنگ و مذهب متفاوتشان، بر پایه ی عرفان شعر می سرایند. این دو عشق به خداوند را بالاترین مرتبه عشق بیان می کنند و برای آن ارزش بسیاری قائل هستند.

عرفان اسلامی مبتنی بر اعتقادات اسلامی و سرشار از آموزه های اجتماعی و اخلاقی است که نگاه تک بعدی و یک جانبه گرایانه به آن بیانگر عدم شناخت عرفان ناب اسلامی است . لذا اين پژوهش به بررسی عرفان اجتماعی و شناخت جنبه های مردمی آن در متون منثور عرفانی قرن پنجم تا قرن هفتم هجری مي پردازد و اخلاق اجتماعی عرفا را در بینش عرفانی و سیر و سلوک عملی شان بررسی می کند .این رساله با بررسی عزلت و نفي تداوم آن در سير و سلوک عرفا آن را مقدمة ورود عرفاني عارف به جامعه می داند و با تبیین اهداف اجتماعی عزلت ، حقیقت تازه ای از عرفان اسلامی را بیان می کند و در ادامه با بررسی مبانی صحبت و هم نشینی ، جنبة دیگری از عرفان اجتماعی را نشان می دهد و با این مقدمه به بررسي جنبه هاي اجتماعي عرفان ؛ يعني شفقت به خلق ، حسن خلق و مدارا ، فتوت ، عفو و بخشش ، ايثار ، هدايتگري و غیره در متون عرفانی می پردازد و گستردگي عرفان ناب اسلامي و تأثير مردم گرايي و نوع دوستي را در رسيدن به قرب الهي بیان می کند . اگر چه هدف کلی اين رساله اثبات حضور مؤثر عرفا در جامعه و نقش آن در تقرب به خدا و شناخت جايگاه ارزشمند خلق در بينش عرفا است اما علاوه بر آن با بیانی روشن ، پرده از چهرة حقیقت عرفان اسلامی بر می دارد و آن را در متن جامعه به نمایش می گذارد و حقانیت عرفان اسلامی را در مقابل عرفان های نو ظهور نشان داده و به شناخت عرفان واقعی کمک می کند . هم چنین مباحث اخلاقی و مردمی مطرح شده در این رساله در زمینة حل مسائل روانی به خصوص روان شناسی مثبت مؤثر خواهد بود و به رشد مفاهیمی بنیادی روان شناسی مثبت ، چون مثبت اندیشی ، هدفمندی ، بخشش و نوع دوستی ؛ در جامعة معاصر ، کمک خواهد کرد .

درباره‌‌ی ماهیت وحی دو دیدگاه متفاوت وجود دارد: 1- دیدگاه گزاره‌ای که براساس آن وحی مجموعه‌ای از حقایق است که در احکام یا قضایا بیان گردیده است. 2- دیدگاه تجربه‌ی دینی که براساس آن، وحی آموزه‌ای الهی نیست، بلکه تفسیر تجلّی باطنی و ترجمان تجربه‌ی دینی پیامبر است. این دیدگاه بر مواجهه‌ی پیامبر با خدا تأکید می‌کند و سرشت وحی را همین مواجهه می‌داند. شهید مطهری معتقد است پیامبر(ص) در فرایند وحی دارای صعود و نزول می‌باشد. پیامبر در حالت صعود روح، حقایق و پیام‌هایی را از جانب خدا دریافت می‌کند، آنگاه این حقایق در مراتب وجود پیامبر تنزّل کرده و به شکل امری حسی درمی‌آیند و معنای نزول وحی همین است. وی الفاظ و معانی قرآن را الهی و وحیانی می‌داند. در مقابل ابوزید وحی را فاقد سرشت زبانی می‌داند، پیامبر معنا را از جبرئیل دریافت کرده، به آن صورت زبانی می‌بخشد. وی می‌گوید کلام‌الله به پیامبر وحی شده است؛ اما آنکه از کلام‌الله تعبیر می‌کند و به آن ساخت عربی می‌دهد پیامبر است. در این نوشتار سعی گردیده دیدگاه‌های شهید مطهری و نصرحامد ابوزید در مسائلی مانند ماهیت وحی، نقش پیامبر در فرایند وحی، رابطه‌ی وحی با واقعیت و فرهنگ زمانه، و شباهت‌ها و تفاوت‌های دیدگاه‌های ایشان، مورد بررسی و مقایسه قرار گیرد.