جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عقل و عشق یکی از اساسی­ترین موضوعات در دیوان شاه نعمت­الله ولی است. از نظر او عشق ودیعه­ای الهی است که در وجود انسان نهاده­شده و وسیلۀ رسیدن به کمال و سعادت است. اساس طریقت شاه نعمت­الله کشف و شهود است، نه دلیل و برهان. اندیشۀ وحدت وجود در سراسر کلام وی، موج­می­زند که به تأثیر از عرفان نظری ابن­عربی است. عقل و خردی که شاه ولی با بهره­گیری از اشعار عطار، با آن درافتاده، عقل جزئی و معاش است که نه تنها قادر به درک حقیقت عشق نیست بلکه حجاب و مانعی در راه رسیدن به سرمنزل معرفت و عشق حقیقی است. در مقابل، او عقل کلی را نایب خدا دانسته و آن را مدح کرده و معتقد است که این عقل به عنوان اولین مخلوق، یاور عشق است و با روح و جان عشق و جنون عارفانه، عجین­گشته و تقابل و تعارضی میان آن دو متصوّر نیست. این پژوهش به شیوۀ کتابخانه­ای و به روش توصیفی – تحلیلی صورت­گرفته­است

برای مشاهده فیلم سخنرانی به آدرس داده شده در آپارات مراجعه کنید.

چکیده: بحث از ورای طور عقل از مباحث قدیمی در شناخت‌شناسی است. عارفان مشهودات خود را بالاتر از حد ذهن طبیعی و عقل بشری می‌دانند. این‌گونه معارف معمولاً یا قابل تأویل و در نهایت عقل‌پذیر تلقی می‌شوند و یا عقل ستیز. در این مقاله پس از نقل نظراتی که در این ‌باره وجود دارد؛ با بررسی حقایق و معارفی که محیی‌الدین عربی ورای طور عقل می‌داند مشخص می‌شود بخشی از حقایق عرفانی در مراحلی بالاتر از عالم عقل و جبروت به‌دست می‌آید که اصولاً از حوزه تصورات و تصدیقات عقلی خارج است و در حیطه‌ای از واقعیت الهی قرار دارد که کثرت در آنجا راهی ندارد، ازطرف‌دیگر عوالم ماسوی‌الله از دید محیی‌الدین‌عربی اصولاً خیالی و غیرثابت می‌باشد و از جانب سوم لازمه رسیدن به ماورای عقل وارد شدن در احوال سکر و فنا است که در این حالات عقل و عاقلی مطرح نیست. در اینجا خود عقل است که به قضاوت نشسته، البته عقلی قدسی و کاملاً انتزاعی.

تحقیقی درباره ادراکات فراطبیعی مانند مکاشفه با استناد به آیات قرآن و روایات و مهم‌ترین کتب علمی است. نویسنده با توجه به دیدگاه‏‌های عارفان و فیلسوفان و روانشناسان، نگاهی بین رشته‌‏ای از دید عرفان و فلسفه و روانشناسی به این گونه ادراکات دارد. نحوه حصول ادراکات فراطبیعی، نقش مغز و ذهن، روش‏های سنجش میزان اعتبار آنها، جایگاه نبوت و وحی در میان‏ این قبیل ادراکات، مهم‌ترین مطالب این اثر هستند.

بررسی اعتبار معرفت‌شناختی درک عرفانی، بخشی از مباحث فلسفۀ دین معاصر را به خود اختصاص داده است. در این مقاله، نخست به سابقۀ تاریخی این مباحث اشاره می‌شود و پس از آن، ازطریق اشاره به چالش تبیین‌های علمی از تجارب دینی و عرفانی، لزوم چرخش عقل‌گرایانه ‌ـ‌ هستی‌شناسانه به منظور بررسی اعتبار معرفت‌شناختی ادراکات عرفانی نشان داده می‌شود. درادامه، طی سه بخش، دیدگاه‌های علّامه طباطبایی در سه حوزۀ «جایگاه درک عرفانی در معرفت‌شناسی دینی»، «هستی‌شناسی ادراک و اعتبار» و «معیار اعتبار درک عرفانی و سیر انفسی» تقریر می‌شود. درنهایت، بر مبنای دیدگاه‌های علّامه طباطبایی در این سه حوزه، دفاع عقل‌گرایانه ـ هستی‌شناسانۀ وی از اعتبار معرفت‌شناختی درک عرفانی از طریق سیر انفسی، صورت‌بندی می‌شود.

مولوی با اشعار شورانگیز خود ندای عاشقی سر داده ‌است و پیشرو عشق در ادب فارسی است. عشق نیروی عظیمی است که در جان مولانا رسوخ می‌کند. عقل و عشق از مباحث بسیار مهم در مثنوی مولاناست. بررسی عقل و عشق در مثنوی مولوی در خور توجه است. حکیمان می گویند امتیاز انسان به عقل است اما عرفا امتیاز انسان را به عشق می‌دانند. در این مقاله کوشش می‌شود نظر مولوی دربارة عقل و عشق و رابطه آن دو بررسی شود. مولانا نه تنها عقل ستیز نیست، بلکه بهترین ستایش¬ها را از عقل به دست داده و مخالفت او با عقل فلسفی است. اما از آن‌جا که این نعمت الهی در دست عده¬ای عامل اختلاف بین مردم شده و به جای راهنمایی و هدایت آن‌ها خود ابزار تباهی جامعه گردیده ‌است، با آن به ستیز برخاسته و در واقع عقل¬ستیزی او نوعی واکنش اجتماعی و حاکی از یک نظام اندیشگی والاست که می¬خواهد عقل را از بند نفس خلاص کند در این مقاله، با تکیه بر مثنوی معنوی مولوی، جایگاه عقل و عشق به شیوۀ کتابخانه‌ای مورد بررسی و واکاوی قرار گرفته است.

در هندسه و منظومه فکری امام خمینی عقل و عقلانیت جایگاه ویژه دارد؛ آثار ایشان دربارة علوم اسلامی گویای اهتمام ایشان به تفقه عقلی و استفاده از عقل و روش عقلی است؛ اما به‌رغم عقل‌گرایی افراطی و خودکفایی و خودبسندگی عقل در شناخت انسان، حقایق جهان هستی و کمال و سعادت و راه به دست آوردن آن، ایشان به محدودیت‌ها و ناتوانایی‌های عقل باور داشت و پیوسته سخن ایشان این بود که عقل باید در خدمت وحی قرار گیرد و از سوی دین و شریعت پشتیبانی و هدایت شود. در پژوهش حاضر با روش اجتهادی و تحلیل اسنادی، محدودیت‌ها و ناتوانایی‌های عقل از نگاه امام خمینی بررسی شد. دستاورد این پژوهش عبارت است از: عقل در درک بسیاری از حقایق، اسرار و رموز جهان هستی ناتوان است ازجمله، چگونگی وحی و نبوت، معاد جسمانی، فلسفه احکام و...؛ ازآنجاکه عقل از عوامل و موقعیت‌های درونی و بیرونی تأثیرپذیر است، نسبت به آنچه درک می‌کند و می‌شناسد و در مورد آن داوری دارد، مصون از خطا، اشتباه و تخطی از واقع نیست؛ اگر انسان بخواهد عقل خود را در مورد حقایق غیبی تعبدی دخالت دهد سرانجام کار او به انکار مسلمات و ضروریات دینی می‌انجامد.

قرن هشتم هجری شاهد ظهور فیلسوفان عارف و عارفان فیلسوفی است که توانمندی فلسفی آن­ها موجب استحکام خاصی برای عرفان اسلامی شده است؛ از جمله این شخصیت­ها عبدالرزاق کاشانی است. از ویژگی­های منحصر به فرد این حکیم عارف، جامعیّت در علوم رسمی، شرعی، فلسفه و عرفان -در دو بعد نظری و عملی- است. وی تعلیم کشفی محیی‌الدین ابن‌عربی را با تربیت ذوقی شیخ سهروردی تلفیق کرد و آن را با حکمت آمیخت. عبدالرزاق کاشانی در معرفت­شناسی خود از سه منبع شناختی عقل، قلب و وحی بهره گرفته است. وی همانند ابن عربی، علی­رغم این­که قلب و دستاوردهای آن را اصل قرار می­دهد، برای عقل نیز نقش مهمی قائل است و در کنار عقل و شهود، وحی را هم مبنایی معرفت­شناختی می­داند. با تتبع در آثار کاشانی می­توان دریافت که وی عقل را به منزله چشم برای قلب می­داند و معتقد است که بصیرت و تفکر قلبی مرحله­ای از قلب را تشکیل می‌دهد که در لایه­های طولی قلب ذکر می­شود. به باور کاشانی، انسان در این مرحله صاحب تشخیص می­شود؛ فطرت با فهم شکوفا شده، چشم و گوش قلب باز می­گردد و فهم جدیدی هم در زمینه عمل و حکمت عملی و هم در زمینه حقیقت و حکمت نظری برایش حاصل می­شود. به عبارتی می­توان گفت در نزد عبدالرزاق کاشانی، عقل و قلب یک وجود با مراتب مختلف هستند، نه دو موجود به هم مرتبط. بازشناسی چیستی و چرایی ترکیب دو منبع معرفتی عقل و قلب در نظام اندیشه عبدالرزاق کاشانی، تحلیل دستاوردهای معرفتی این نظام را ثمربخش­تر می­کند. این پژوهش در راستای تحقق این هدف، بر آن است به بررسی نقش و جایگاه عقل و قلب در معرفت­شناسی کاشانی پرداخته و همین نقش را به نحو اجمالی در مقایسه با اندیشه ابن­عربی مورد واکاوی قرار دهد.