جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مبانی کلامی تفسیری مطرح در میان مفسّران مسلمان، مسئله عصمت پیامبران است. ظاهرِ متشابه برخی آیات قرآن، ناسازگار با این مبنا می‌نمایاند و بر این اساس هر یک از مفسّران مسلمان با توجه به مبانی کلامی مذهب خود تلاش کرده است تا با ارائه تفسیری از این آیات، ساحت مقدّس انبیاء الهی را از گناه منزّه شمرد؛ رویکردی که در بیشتر ترجمه‌های قرآن ـ جز تعدادی محدود ـ تاکنون مغفول مانده است. ترجمه‌های قرآن غالباً بدون توجّه به تفسیر و صرفاً براساس معنای اصطلاحی واژگان، به ترجمه این دست آیات اقدام کرده‌اند که در بیشتر موارد علاوه بر عدم موفقیت در رفع تشابه آیه، بر تشابه آن نیز افزوده‌اند. از جمله مهم‌ترین این آیات، آیات موهِم عتاب و یا عفو پیامبر(ص) است که در ترجمه‌ها، به درستی تبیین و رفع تشابه نشده است و در این مقاله کوشش شده است به روش تحلیلی ـ توصیفی و نوآورانه، به صورت موردی، ضمن بررسی چالش‌های تفسیر و ترجمه آیه 12 سوره هود که به‌ظاهر بر نهی رسول خدا (ص) از ترکِ ابلاغِ پیام وحی دلالت دارد؛ و نیز آیه 43 سوره توبه که به‌ظاهر دلالت بر عفو رسول خدا (ص) دارد، به ترجمه‌ای دقیق و صحیح و در برخی موارد، نوین بر اساس رویکرد تفسیری صحیح و منطبق با مبنای کلامی عصمت دست یابیم.

تحلیل گفتمان انتقادی درصدد کشف جهان­بینی گوینده از طریق بررسی نحوه گفتمان با شرایط برون­متنی است. وان دایک زبان را حامل ایدئولوژی گوینده و دارای بار قدرت می­داند. او در گفتمان انتقادی، به تأکید بر ویژگی­های مثبت خود و ویژگی­های منفی دیگری، تأکید بر طرد ویژگی­های مثبت دیگری و ویژگی­های منفی خودی در ساختارهای خرد واژگانی، نحوی، بلاغی، معنایی، استدلالی و کنشی اشاره دارد. سوره هود دارای گفتگوی حضرت نوح و قومش است که دو طرف گفتگو سعی در تأکید ویژگی‌های مثبت خود و ویژگی­های منفی دیگری و طرد ویژگی­های منفی خود و ویژگی­های مثبت دیگری است. این تحقیق با روش توصیفی تحلیلی و تحلیل گفتمان انتقادی وان دایک درصدد تحلیل گفتمان نوح(ع) و قومش در سوره هود است. این پژوهش ثابت می­کند که در سوره هود، گفتمان نوح، با وجود سرسختی­ها و تهدیدها و تحقیرهای قومش علیه او، بیشتر برپایه تقویت ویژگی­های مثبت خود و ویژگی‌های منفی قومش با نرمی و مدارا و زبانی انعطاف­پذیر و پرسشی و دارای بار عاطفی سرشار از نوع دوستی برپایه مردم سالاریِ دینی و استدلال منطقی برای به تفکر واداشتن قومش جهت دوری از سرسختی است که با کاربست صورت­های مختلف زبانی، گفتمان را با در نظر گرفتن منفعت خود و قومش، به سمت خود تغییر می­دهد تا آنان را به راه راست هدایت نماید، در حالی­که گفتمان قومش، با کاربست صورت‌های مختلف زبانی، سعی در تغییر جهتِ قدرتِ گفتمان به نفع خود و به ضرر حضرت نوح با خشونت و تهدید و زبانی انعطاف­ناپذیر و قطعیت و سخت­سری در کلام برپایه دیکتاتوری بدون استدلال منطقی را برپایه دیکتاتوری دارند.

آیۀ ۷۴ سورۀ هود مجادله ابراهیم (ع) با خداوند دربارۀ قوم لوط را گزارش می‌کند. در ارتباط با این موضوع گفتگوهای مفصلی میان مفسران فریقین و حتی متکلمان آنها مطرح و محمل بروز شبهاتی نیز شده است، شبهاتی که گاه عصمت ابراهیم (ع) را به‌صورت خاص و پیامبران را به‌گونۀ عام به چالش کشیده است. برخی موضوع جدال را شخص لوط (ع) و برخی قوم لوط دانسته‌اند. گروهی بر این باورند که جدال ابراهیم (ع) از باب جستجو و تحقیق بوده و برخی معتقدند جدال به معنای شفاعت است. پژوهش حاضر، پس از برشمردن آرای مختلفی که دربارۀ جدال ابراهیم (ع) با خداوند مطرح شده، با بهره‌گیری از روش تحلیل انتقادیِ مستند به آموزه‌های قرآنی، به توصیف و نقد آرای مفسران فریقین در این موضوع می‌پردازد. با توجه به شخصیت دلسوزی که از ابراهیم (ع) در قرآن کریم بازتابانده شده، به نظر می‌رسد مفهوم جدال خواهش و دعایی بوده است از روی شفقت، به‌منظور یافتن راهی برای هدایت قومی که در آستانۀ عذاب الهی قرار گرفته‌اند. اما به دلیل آن‌که، بر اساس علم الهی، این بازگشت امکان‌پذیر نبوده، با درخواست ابراهیم (ع) مخالفت شده ‌است. این جدال، چون پیش از اعلام تصمیم قطعی پروردگار بوده، نافی عصمت پیامبر نیست.

یکی از کاربردهای زبان در جهت تأثیرگذاری بر دیگری استدلال کردن است. استدلال‌ها در جهت اقناع مخاطب به کار می‌روند؛ زیرا سعی دارند مخاطب را قانع کنند که این تفکر درست است و یا به نفع اوست که تابع این نگاه یا اعتقاد باشد.نظریه‌ها و دیدگاه‌های متفاوتی در استدلال مطرح شده است. الگوی سوم در پژوهش‌های این نظریه که امتداد پژوهش‌های پرلمان در راستای احیای بلاغت ارسطویی است، به بررسی استدلال درون یک گفتمان می‌پردازد.در این رویکرد به بررسی مسأله انواع گفتمان‌ها در رابطه با استدلال پرداخته و روش‌هایی که گفتمان شفاهی و مکتوب از طریق آن سعی در تأثیر گذاری در مخاطب دارد، مورد تدقیق و دسته بندی قرار می‌گیرد.از آنجا که قرآن کریم در بردارندۀ گفتمان هایی با محوریت موضوعاتی همچون: نفی شرک و بت پرستی،دعوت به توحید، دعوت به عدل،نفی فساد بر روی زمین و...است،می توان متن قرآن کریم را گفتمانی استدلالی قلمداد کنیم که در پی اصلاح گری است. از سوی دیگر،متن استدلال محور، ویژگی‌هایی دارد که موجب تمایز آن با سایر متون می‌‌گردد؛ یکی از این ویژگی‌ها وجود دو طرف یا یک طرف منازع در آن است که این ویژگی نیز در قرآن بویژه سورۀ هود که گفت و گوی پیامبران را در خود دارد، قابل مشاهده‌است. بر همین اساس در این جستار برآنیم تا گفتمان‌های موجود در این سوره را طبق الگوی استدلالی «پاتریک شاردو» مورد تحلیل قرار دهیم.

تبیین پیوستگی آیات قرآن کریم در سطح معناشناختی در برخی موارد، از جمله آیه 71 سوره هود، دشوار است. وان دایک معتقد است در تبیین پیوستگی متن باید به سطح کاربردشناختی نیز توجه داشت. او مدل نوینی در این­باره ارائه کرده است. هدف این مقاله بررسی پیوستگی کارگفتی آیه 71 سوره هود بر اساس مدل کلان­ساختار وان دایک به روش توصیفی-تحلیلی است. این مقاله به دنبال پاسخ به این سوالات است که مدل کلان­ساختار وان دایک چیست و پیوستگی کارگفتی عبارت «فضحکت فبشرناها» بر اساس این مدل چگونه قابل تبیین است. یافته­های تحقیق نشان داد که کلان ساختارِ بخش آغازین سوره، کارگفتِ إعطای فضل به مؤمنان و عذاب منکران است. کلان­کارگفتِ داستان، آماده­سازی بافتِ ذهنی حضرت ابراهیم(ع) و همسرش برای فرزند دار شدن (به عنوان مصداق اعطای فضل) و آماده­سازی ذهن ایشان برای عذاب قوم لوط (به عنوان مصداق عذاب منکران) است؛ در نتیجه، بر اساس پیوستگی کارگفتی در فضای کلان­ساختار، کاربری حرف فاء در «فضحکت» مبنای معناشناختی و در «فبشرناها» مبنای کاربردشناختی دارد. بر این مبنا، «ضحکت» کنش باگفتۀ «لا تخف» است و نتیجۀ بشارت نیست. از آنجا که بافت ذهنی حضرت ابراهیم(ع) متوجه امنیت همسرشان و نجات قوم لوط است، بشارت فرزند دار شدن به همسر ایشان رسید (فبشرناها).

قرآن کریم از زیبایی‌های ادبی و ساختارهای زبانی و موسیقایی شگفت‌آوری برخوردار است. ازجمله تجلیات اعجاز این کتاب الهی، تکرار صامت‌ها و مصوت‌هاست که تحت عنوان هماهنگی آوایی، معانی خاصی را به مخاطب القا می‌کند و علاوه بر افزایش برجستگی در کلام الهی، به جذب بیشتر مخاطب می‌انجامد. جستار حاضر تلاش دارد تا بر اساس نظریه موریس گرامون، با تبیین میزان هماهنگی فرم آیات و نقش آن در رساندن مضمون و تأثیر بر مخاطب، به خوانش و تحلیل هماهنگی آوایی در القای معنا دست یابد. ازاین‌رو به بررسی شاخصه‌های موسیقایی آیات دو سوره هود و یوسف، به‌ویژه واکه‌ها و همخوان‌ها به شیوه توصیفی- تحلیلی پرداخته و این نتیجه حاصل شده است که تکرار واکه‌ها و همخوان‌ها در آیات قرآن کریم، به انتقال مقصود کمک کرده و مخاطب را بیش از پیش به سوی کشف القای معنا رهنمون می‌سازد.

مفسران فریقین، در آیه­ی 17 سوره­ی ­هود، در خصوص مصداق «صاحب ­بیّنه» و «شاهد»، دیدگاه­‌های متفاوتی بیان کرده‌­اند که دلیل اصلی این اختلاف، رویکرد متفاوت شیعه و عامه نسبت به روایات تفسیری اهل بیت (ع) و صحابه و تابعین است؛ چنانکه از نگاه شیعه، تنها سخن معصومان حجّت است و با توجه به معصوم نبودن صحابه و تابعین، دیدگاه تفسیری آنان حجیّت شرعی ندارد؛ در حالی که اهل تسنّن قول صحابه را حجّت و اثر گذار می­‌داند. از آنجایی که این اختلاف تأثیر چشمگیری در فهم صحیح آیه دارد؛ لذا تحقیق پیش­رو با هدف دست­یابی به تفسیر صحیح این مصادیق، به روش توصیفی-تحلیلی، پس از ذکر دیدگاه مفسران درباره­ی مصداقِ «صاحب­ بیّنه» و «شاهد»، روایات تفسیری شیعه­‌ی امامیه و عامه را مورد اشاره قرار داده و پس از بررسی آنها، نظر صحیح را بیان کرده­است. یافته­های پژوهش حاضر حاکی از آن است که مصداق انحصاری «صاحب ­بینه»، پیامبر اعظم (ص) است؛ زیرا روایاتی که مصداقِ صاحبْ بینه را پیامبر(ص) معرفی می‌کند؛ افزون بر شهرت و کثرت، قول معصوم(ع) است و روایاتی که مصداقِ صاحب بیّنه را مؤمن معرفی می­‌نماید؛ قول یک مفسر تابعی است و چنین قولی نمی­‌تواند هم‌­ردیف تفسیر معصوم (ع) باشد. همچنین در خصوص مصداق «شاهد» اقوالی همچون: قرآن، رسول خدا (ص)، لسان رسول‌‌الله(ص)، جبرئیل (ع) یا ملک تأیید کننده‌ی پیامبر (ص) به دلایلی مانند: ضعف سند، مغایرت با ظاهر و سیاق آیه و ناسازگاری با مفهوم آیه، مورد پذیرش قرار نمی‌گیرند؛ بلکه بر اساس روایات معتبر، مصداق صحیح شاهد حجّت الهی است. درحقیقت آیه‌ی مذکور، در مقام بیان عصمت، خلافت و امامت ائمه هدی (ع) می­باشد.

یکی از مباحث مهمی که در قرآن مطرح شده است بحث استقامت و پایداری است. مطالعه آیات قرآن نشان می دهد که که صبر و حلم، مقدمه پایداری ،ثبـات قدم دومین گام و استقامت سومین و مهمترین گام در راه رسیدن به پایداری در قرآن است که می تواند همه ابعاد زندگی شخصی واجتماعی را متاثر سازد. عوامل رسیدن به استقامت در قرآن از این قرار است: ایمان و اعتقاد به هدف، مراقبت درونی ، کنترل عواطف، قانون مداری و ... . در کوشش به عمل آمده بر روی سوره هود پیرامون جایگاه استقامت و پایداری در زندگی فردی و اجتماعی و تأثیر آن در زندگی متوجه می‌شویم، آموزه‌های وحیانی و ﺗﺄﺛﯿﺮات آن در زﻧﺪﮔﯽ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﮥ راﻫﺒﺮدی اﺳﺎﺳﯽ در ﻣﺴﯿﺮ رﺷﺪ و ﺗﻌﺎﻟﯽ، ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽﻫﺎی ذاﺗﯽ اﻧﺴﺎن است. اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﻪ روش ﺗﻮﺻﯿﻔﯽـ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه و بعد از ﻣﻔﻬﻮم‌ﺷﻨﺎﺳﯽ واژﮔﺎن دﺧﯿﻞ در ﺑﺤﺚ، ﺑﻪ ﻣﺒﺎدی و ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻗﺮآﻧﯽ استقامت و پایداری ﭘﺮداﺧﺘﻪ و پس از تبیین آﺛﺎر فردی و اجتماعی و ﻧﻘﺶ آن در زﻧﺪﮔﯽ، ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آورده اﺳﺖ. ﻓﺮاﯾﻨﺪ اﯾﻦ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﻨﺘﻬﯽ ﻣﯽ‌ﺷﻮد ﮐﻪ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ، ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻣﺠﻬﺰ ﺷﺪن ﺑﻪ اﯾﻦ اﺑﺰار ، ﺳﺒکی را در زﻧﺪﮔﯽ ﻃﺮاﺣﯽ و اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ که در ﺗﻨﮕﻨﺎﻫﺎ و ﭘﯿﭻ و خم-های زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺮای ﺧﺮوج از ﺑﺤﺮان و ﺑﻦ بست‌ها به آنها چنگ زند. ﯾﺎﻓﺘﻪ‌ﻫﺎی تحقیق حاکی از آن است که استقامت و پایداری دارای آثار شخصی و اجتماعی در زندگی انسان است که اثرات شخصی آن عبارتند از: اعتماد به نفس، نفوذناپذیری، توسعه روزی و رزق، کسب مقام احسان، تضمین سلامتی انسان، تقویت روحیه شکست ناپذیری و... ،اثرات اجتماعی آن هم شامل: پیشرفت و توسعه، وحدت، عدالت و رستگاری و عدم وابستگی می باشد. بر اساس مطالعه پیش رو به دست آمد که یکی از طرق تحقق توجه به حالات پیامبران و دوستداران حق است.

تفسیر «القرآن و العقل» اثر آیت الله السيد نور الدين العراقي می باشد. این تفسیر در سه جلد چاپ شده است. در این تفسیر مفسر سعی کرده است با رویکرد عقلی از ابتدای سوره بقره تا سوره احزاب را تفسیر کند. نگاه مفسر کاملا عقلانی بوده است و تلاش می‌کردند یک فهم عقلانی از قرآن را ارائه بدهد و در بحث‌ها و برداشت‌های عقلانی که از قرآن داشتند به امور یقینی تمسک می‌کردند و معمولا از مباحث عقلی بهره می‌گرفتند که یقینی باشد. پس باید بگویم تکیه گاه مولف بر محور عقل و تدبر بود وکوشیده است تا از حدس و گمان و تخمین‌هاى نابجا دورى کند و بریقین‌ها اکتفا کند. سراسراین تفسیر شامل نکته هاى جالب عرفانى و فلسفى است که تقریبا همه تازه ابتکاری‌اند و براى آشنایان به علوم عقلى بهره‌هاى فراوان دارد. مرحوم نورالدین اراکی سعی کردند در تفسیر خود به دفع شبهات توجه ویژه‌ای داشته باشند. و در واقع می‌توان گفت انگیزه مولف ازنوشتن این تفسیردفع شبهه‌هاى است که از جانب ملحدان پیرامون قرآن مطرح کرده بود. ایشان درباره انگیزه نگارش این تفسیر مى‌نویسد: «برخى از دوستانم و از جمله فاضل و دوست کامل، سید عبدالرسول یزدى - ساکن شهر کاظمیه - از من تقاضا کرد در ردّ برخى از شیاطین غربى که ادعا نموده‌اند: «قرآن بر خلاف برهان است»، چیزى بنویسم. لذا تصمیم گرفتم در قرآن نگریسته و مضمون آنچه را که از ظاهر آن به دست مى‌آید، به رشته تحریر در آورم که ملاحظه کردم تمام آیات مطابق انصاف بوده و بر استوانه‌هاى حکمت استوار است.» علامه‌ طباطبایی درباره این تفسیر گفتند : در میان تفسیرهاى مسلمان‌ها چه در بین شیعیان و اهل سنت بر چنین تفسیرى دست نیافتم که حقا براى دفع ایرادهاى خیالى زمان ما سودمنداست. البته قطعا منظور علامه رویکرد عقلی است که مرحوم اراکی نسبت به قرآن داشتند. جلد 2 در این جلد تفسیر و شرح آیاتی از سور ذیل می پردازد: اعراف انفال توبه یونس هود یوسف

از آنجا که دانش تفسیر در میان علوم اسلامی از ارزشمندترین دانش‌هاست و با والاترین منبع دینی؛ یعنی قرآن پیوند دارد؛ رسالت تفسیر، بیان نمودن معنای آیه و پرده‌برداری از اهداف و مفاهیم آیات است. از جمله آیاتی که نیاز به پرده‌برداری و کشف مراد خداوند در آن بسیار لازم به نظر می‌رسد آیاتی هستند که خبر از رخدادهای غیبی و بالاخص خبر از سرای آخرت و معاد می‌دهند چرا که همیشه برای انسان مهم بوده که بداند سرانجامش چیست و چه چیزی در انتظارش است. گرچه آیات بسیاری به تبیین سرای آخرت و توصیف احوالات بهشت و جهنم و وارثان آن پرداخته است اما در فهم برخی از مسائل اختلاف برداشت‌ها و نظرهایی وجود دارد که موضوع پژوهش حاضر یکی از آنهاست. پژوهش حاضر به بررسی و تحلیل آراء مفسران عقلگرای معاصر، در مورد آیات 105 تا 108 سوره هود می‌پردازد. سعی شده است که با بررسی و نقد نظرات، ضمن پاسخگویی به شبهات و سؤالات پیرامون آیات مورد بحث، متقن‌ترین وجامع‌ترین نظر تفسیری انتخاب گردد. از جمله مفاهیمی که در این پژوهش مورد نقد و تحلیل قرار گرفته است؛ سعادت و شقاوت افراد است که از مسائل اختلافی مفسران و نحله‌های مسلمانان بوده و هست و نظرات متفاوتی در مورد آن مطرح گردیده و می‌توان ریشه این اختلاف آرا را در اعتقادات اصولی و سلیقه‌های فکری و مذهبی مفسران پیدا کرد. به نحوی که مفسران با تفکر جبرگرایی عموماً سعادت و شقاوت را ذاتی دانسته‌اند و برعکس آنها که جبرگرا نیستند عموماً آن را اکتسابی دانسته‌اند. از دیگر مسائل بررسی شده در این پژوهش می‌توان، مسأله خلود در عذاب جهنم و جاودانگی پاداش‌های بهشتی را نام برد که اظهار نظرهای مختلفی در فهم تفسیری آن مشاهده می‌شود. ضرورت علمی انجام این پژوهش علاوه بر آنچه گفته شد از این جهت نیز می‌باشد که گر چه تحقیقات بسیاری در وادی هر یک از این مفاهیم صورت گرفته است اما در حیطه بررسی تحول آراء از منظر مفسران عقلگرای معاصر کاری به این شکل انجام نشده است. این پژوهش که به روش تحلیلی –توصیفی و از طریق مطالعات کتابخانه‌ای، انجام شده است و به معرفی مفسران عقلگرای معاصر، آراء تفسیری آمها و نقد نظرات آنها پرداخته است مدعی است که به دلایل بسیاری از جمله عدل الهی، مختار بودن انسان و آیات متعدد قرآن، مسأله شقاوت و سعادت، هرگز ذاتی نیستند و انسان با عمل و اختیار خود، شقاوت و سعادت را برای خودش رقم می‌زند . همچنین در باب خلود گنهکاران در عذاب جهنم، می‌توان گفت که با توجه به عدالت، قدرت و رحمت وسیع الهی، مسأله خلود ابد می‌تواند منتفی شود و در مورد همه گنهکاران، صادق نیست و با استثنائاتی همراه است.