جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از آنجا که قرآن کریم، هدایتگر انسان است، در این راستا نیازمند تفسیر یعنی بیان مفاد استعمالی آیات قرآن، و آشکار نمودن مراد خدای متعال از آن است، که در طول تاریخ اسلام مفسران، تفاسیر مختلفی از این کتاب ارائه نموده‌اند. در این میان، برخی از دانشمندان علوم قرآنی قواعدی را برای تفسیر شمرده‌اند که مفسر باید در تفسیر خود این قواعد را رعایت نماید. از این رو پژوهش حاضر به بررسی رعایت قواعد تفسیری در تفسیر اطیب البیان تالیف مرحوم آیت الله سید عبدالحسین طیب می‌پردازد. در این پژوهش به بررسی هفت نوع قاعده مهم در مورد تفسیر مذکور پرداخته می‌شود که عبارتند از: در نظر گرفتن قرائت صحیح، توجه به مفاهیم کلمات در زمان نزول، در نظر گرفتن قواعد ادبیات عرب، در نظر گرفتن قرائن، مبنا بودن علم و علمی، در نظر گرفتن انواع دلالت ها و احتراز از ذکر بطون برای آیات. با بررسی و تشریح این قواعد در فصلهای جداگانه، تفسیر وی در مورد این قواعد مورد سنجش قرار می‌گیرد.مفسر در مورد اختلاف قرائت‌ها خود را به رسم الخط کنونی مصحف مقید کرده است. در توجه به مفاهیم کلمات در زمان نزول به آیات، روایات، حقیقت قرآنی، عرف و لغت، زبان مرجع و... مراجعه می-گردد. وی در اکثر موارد قواعد ادبیات عرب را در تفسیر آیات در نظر گرفته است. قرائن که به دو دسته پیوسته و ناپیوسته تقسیم می‌گردد، و قرائن پیوسته به لفظی و غیرلفظی تقسیم می‌گردد و سیاق -که نوعی ویژگی برای واژگان بر اثر همراه بودن آنها با کلمه‌ها و جمله‌های دیگر است- ‌تنها عامل قرینه پیوسته لفظی است و در این تفسیر به سیاق و سایر قرائن توجه شده است. مصادیق علم و علمی نیز نصوص آیات، روایات و اخبار تاریخی، اقوال لغت شناسان و... است و مرحوم طیب غالبا به این مصادیق توجه نموده است. دانشمندان دلالت‌های الفاظ را به مطابقی، تضمنی و التزامی و نیز به دلالت‌های اقتضاء، اشاره و مفهومی کلام تقسیم می‌کنند که مرحوم طیب به اکثر این دلالت ها نیز توجه نموده است. با توجه به اینکه مفسر باید در تفسیر آیات، از ذکر بطون احتراز نماید، مفسر اطیب البیان نیز این قاعده را رعایت نموده است.

این پایان نامه مشتمل بر هجده فصل با این عنوان هاست: فصل اول، عظمت قرآن؛ فصل دوم، تفسیر قرآن؛ فصل سوم، وحی؛ فصل چهارم، لغات قرآن؛ فصل پنجم، اسباب نزول: داستانی درباره ی ولید بن مغیره، داستان افک؛ فصل ششم، عدم تحریف قرآن: تحریف در لغت، تحریف در اصطلاح، واژه ی تحریف در قرآن؛ فصل هفتم، تأویل؛ فصل هشتم، نسخ؛ فصل نهم، محکم و متشابه؛ فصل دهم، حروف مقطعه؛ فصل یازدهم، مطلق و مقید؛ فصل دوازدهم، عام و خاص؛ فصل سیزدهم، اعجاز قرآن؛ فصل چهاردهم، ترجمه ی قرآن؛ فصل پانزدهم، اسرائیلیات؛ فصل شانزدهم، تلاوت قرآن؛ فصل هفدهم، علم قرائت؛ فصل هجدهم، واژه نامه ی علوم قرآنی

خواجه شمس الدین محمد شیرازی مشهور به حافظ از بزرگترین شاعران ادب پارسی است. او در قرن هشتم هجری می زیسته است. در زمان او علم قرائت قرآن یکی از علوم رایج بوده است. وی علاوه بر شاعری، ملک القراء، استاد قرائت و مفسر قرآن بوده است. او هم چنین به اختلاف قرائات قاریان قرآن آگاه بوده و قرآن مجید را از حفظ در چهارده روایت از روایان قراء سبعه قرائت می کرده است. در این مقاله، سیر تطور و تدوین قرائات قراء قرآن و شخصیت قرآن پژوهی حافظ به طور مختصر مورد بررسی قرار گرفته است.

این مقاله با رویکرد تحلیلی و با هدف بررسی نقش علم لغت در دستیابی به قرائتصحیح، به بررسی لغوی برخی از قرائت های اختلافی پرداخته و نقش آفرینی علم لغت رادر قرائت قرآن به صورت جزئی اثبات و سه گونه نقش برای آن بیان کرده است: نخست،نقش علم لغت در تعیین قرائت که به عنوان نمونه قرائت «وَدَعَکَ» به تخفیف را بررسیده وبه دلیل ندرت یا عدم وضع ماضی، مصدر و وصف از این ماده نتیجه گرفته است که اینقرائت واقعی نیست و قرائت به تشدید متعین است. دوم، نقش علم لغت در رد قرائت که بهعنوان نمونه به بررسی لغوی واژه «ثَنْی» نتیجه گرفته است که قرائت «یُثْنُون» از باب افعالمردود است. سوم، نقش علم لغت در ترجیح قرائت. با استناد به معنای لغوی «تلقی»،قرائت رفعِ «آدم» بر قرائت نصب ترجیح دارد. در پایان با بررسی لغوی «ضَنِینٍ» این نتیجه به دست آمده است که علم لغت در برخی از موارد، در تعیین یا ترجیح قرائت ناتوان است.

اختلاف قرائات نزد بلاشر و برخی دیگر مستشرقان، بهانه‌ای، برای خدشه‌دار کردن اتقان و سلامت قرآن از تحریف است. بلاشر برای اثبات این ادعای خویش، دلایلی می‌آورد. در این نوشتار، ما بعد از بیان معنای لغوی و اصطلاحی قرائات، به بررسی و بیان زمینه‏ها و عوامل شکل‌گیری علم قرائات از نگاه بلاشر می‌پردازیم که مخالفت‌ها و مواجه‏های اعتقادی و اجتماعی، پدیده استناد به پیامبر در جهت دفع شبهه بدعت از نظرات خود، پایبندی علماء نحو به قواعد صرف و نحو، تجویز اجتهاد در قرائت برای خود و نیز مکاتب موجود در بصره و کوفه و یا إعراب و حرکت نداشتن قرآن‌های موجود در آن زمان و احیاناً تأثیر مراکز علمی که قاریان در آن تحصیل می‏کردند از جمله این عوامل است که زمینه‏های شبهه و تردید و دامن زدن به اختلاف قرائات را پدید آورده است.

قرائت قرآن، دیرینه‌ای به اندازه‌ی نزول قرآن دارد و علم قرائت برخاسته از این پیشینه می‌باشد. اقبال مسلمانان به قرائت عاصم از جهت عالی بودن سند آن باعث شده در تعیین طریق آن یعنی ابوبکر بن عیاش و حفص بن سلیمان دقت بیشتری لحاظ کنند، به ویژه اینکه اختلاف این دو روایت به حدی است که هر کدام قرائت جداگانه‌ای به شمار می‌رود. ایراداتی همانند ضعف در حدیث، خطا و اعراض از قرائت عاصم، مهم‌ترین خدشه‌هایی است که به روایت ابوبکر بن عیاش وارد کرده‌اند. این پژوهش با تحلیل ادعاهای مطرح شده به دفاع از این روایت پرداخته و شخصیت اخلاقی، اعتقادی و علمی ابوبکر بن عیاش را تبیین نموده است. این روایت تأثیر بسزایی در فقه و تفسیر دارد. مجمع‌البیان نمونه کاملی است که طبق این روایت به تفسیر قرآن پرداخته است. در این نوشتار موارد جالب توجهی از این روایت که در تفاسیر شیعی وجود داشته، احصا شده تا دلیلی بر رواج این روایت نزد امامیه باشد.

یکی از مهم‌ترین شاخه‌های علوم قرآنی، «علم قرائت قرآن کریم» است. آشنایی با این علم و چگونگی انتقال آن از زمان پیامبر به عنوان اولین قاری قرآن کریم تا زمان حاضر و بررسی اختلاف قرائت کلمات قرآن کریم و علل آن و شناسایی قاریان مهم قرآن کریم و روایان قرائت آنها از مهم‌ترین مباحث «علم قرائت» به شمار می‌رود. از میان قاریان مهم که با عنوان «قرّاء سبعه» نامیده می‌شود، «عاصم بن ابی النّجود» به عنوان بهترین قاری در میان علمای علم قرائت شناخته شده است. در بین راویان عاصم، حفص، فصیح‌ترین و متقن‌ترین کلمات را برگزیده است. شخصیت علمی و دینی و تشیع عاصم و حفص، شیوه قرائت عاصم، دلایل رجحان قرائت عاصم به روایت حفص، انفرادات قرائت عاصم به روایت حفص و توجیه و علل قرائت منحصر به فرد وی به روایت حفص از موضوعات بررسی شده در این نوشتار است. پس از بررسی معلوم گردید که بدون در نظر گرفتن موارد تکراری، تنها در 50 آیه و در 52 کلمه، قرائت منحصر به فرد عاصم به روایت حفص وجود دارد.

قرآن فصیح ترین کلام است که به زبان عربی بر پیامبر گرامی اسلام(ص) نازل شده است. برخی از آیات این کتاب به گونه های مختلف قرائت شده است، ولی فقط یکی از آنها صحیح و بقیه غیرصحیح است. یکی از اموری که میتواند مفسر را در برخی از قرائت های اختلافی، به قرائت صحیح نزدیک یا از قرائت غیر صحیح دور کند، بررسی قرائت ها از نظر قواعد نحوی است. مقالة حاضر با هدف نشان دادن نقش دانش علم نحو در دستیابی به قرائت صحیح، به بررسی برخی از قرائت های اختلافی در آیات قرآن پرداخته و اثبات کرده است علم نحو در رد، ترجیح، تضعیف یا تأیید قرائت نقش آفرین است.