جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از میان شاخه های گوناگون هنرهای اسلامی، معماری اسلامی و مخصوصا تزیینات وابسته به آن، دارای جایگاه شاخصی می باشد. آثار برجای مانده از هنرهای تزیینی در ابنیه اسلامی، مخصوصا در اماکن مذهبی نظیر مساجد و بقاع متبرکه، واجد روحیات منحصر به فرد و ژرفای تجسمی هستند. شهر قم به دلیل وجود بارگاه مقدسه حضرت معصومه (س) و خیل کثیری از بقاع امامزادگان، به گنجینه ای پربار از آثار تزیینی معماری اسلامی بدل گردیده است. اما از میان مشاهد و بقاع متعدد این شهر، بقعه امامزاده اسماعیل (ع) معروف به (سید سربخش)، که بنای آن از سده چهاردهم/هشتم (دوره ایلخانی) برجای مانده است؛ مزین به آرایه های تزیینی زیبا و ارزشمندی می باشد. نوشتار حاضر به بررسی و معرفی انواع نقش مایه های تزیینی موجود در این بنا می پردازد. در این راستا، نقش های تزیینی نهفته در تزیینات معماری این بقعه، به انواع نقوش منحنی اسلیمی، هندسی و خط نگاره آراسته است.اهداف اصلی تحقیق:الف) شناخت عناصر و آرایه های تزیینی در بنای امامزاده اسماعیل (ع).ب) بررسی و دسته بندی انواع نقش مایه های موجود بنا.سوالات:الف) نقوش تزیینی بقعه مذکور دارای چه خصوصیاتی هستند؟ب) عمده نقوش گچبری در این بنا شامل چه نقشمایه هایی است؟روش تحقیق: شیوه تحقیق در این مقاله به روش تاریخی، توصیفی و تحلیلی بوده؛ و ابزار و شیوه های گردآوری اطلاعات، کتابخانه ای و میدانی است.

امروزه بیش تر شهرها با سطح فزاینده ای از تبعات منفی ناشی از رشد سریع مواجه هستند که این خود سلامت عمومی شهروندان را تهدید می کند. به همین علت، فکر شهر سالم در پژوهش های شهری معاصر اهمیت زیادی یافته و از ظرفیت مطالعاتی بسیاری برخوردار شده است. پژوهش حاضر نیز با علم به اهمیت این مقوله، برای بررسی این فکر به مطالعه شاخص های مختلف شهر سالم در منطقه دو شهر قم که به عنوان منطقه پرجمعیت، مهاجرپذیر می باشد، پرداخته است. روش مطالعه در این پژوهش توصیفی-تحلیلی است و داده های مورد نیاز به صورت میدانی گرد آوری شده است. مسائلی چون بهداشت محیطی، کاربری و وضعیت دسترسی ها به خدمات، مبلمان، زیبایی شهری، امنیت اجتماعی، مسکن و ...، مورد پرسش قرار گرفت. با استفاده از نرم افزار SPSSداده ها مورد پردازش قرار گرفته است. نتایج تحقیق با انجام آزمون های محتلف آماری مانند، تحلیل واریانس یک طرفه (ANOVA)، توکی (Tukey) و آزمون تی، مورد بررسی قرار گرفت. نتایج این تحقیق نشان داد که شاخص های مورد مطالعه در کل منطقه، به ویژه در نواحی سه و چهار آن به جهت وضعیت نامناسب اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی ساکنین و نیز عملکرد نامناسب مدیریت شهری و نهادهای ذی ربط در وضعیت شهر سالم قرار ندارند.

در بررسی سیر تاریخی مکاتب حدیثی، گاه با خاندان هایی روبه رو می شویم که تاثیراتی اساسی بر تحولات آن مکاتب گذاشته اند، به طوری که نمی توان آن مکاتب را بدون در نظر گرفتن نقش و تاثیر این خاندان ها بررسی کرد. در این میان تاثیرات خاندان اشعری بر مکتب حدیثی قم آن قدر گسترده است که شاید بتوان تا نیمه اول و اواسط قرن سوم هجری، از مکتب حدیثی قم مترادف با مکتب حدیثی اشعریان یاد کرد. نویسندگان این مقاله به تشریح نقش اشعریان در پیدایش، توسعه و گسترش مکتب حدیثی قم در قرون اول تا سوم هجری پرداخته و سیر تحولات آن مکتب و میزان تاثیرپذیری آن از این خاندان را بررسی کرده اند.

ارتباط با رهبران و پیشوایان دینی که هدایت گر انسان ها به مقصد والای انسانی بوده اند، همواره مورد توجه همگان به ویژه شیعیان بوده و این رابطه از دیرباز از زمان رسول گرامی اسلام (ص) تا دوران ائمه هدی (ع) ادامه داشته است، حتی این ارتباط در روزگارانی که برخی از امامان معصوم (ع) در قید و بند حکومت ها اسیر بودند، گسسته نشده است.از میان این همه دیدارهای گروهی یا فردی که با ائمه (ع) رخ داده، برخی ویژگی هایی دارند که آنها را از ملاقات های دیگر ممتاز می نماید و سبب شده مورخان و روایت گران آن را به صورتی ویژه نقل کنند و در منابع به ثبت نمایند.سفر کاروان قمی ها و جمعی از بزرگان و شیعیان از شهر قم به مقصد سامرا که به قصد زیارت امام عسکری (ع) اتفاق افتاد و در این ماجرا به دیدار امام عصر (عج) نائل شدند، نمونه ای از این دست است. این رخ داد از آن جهت اهمیت دارد که آن را به منزله سندی گویا بر ولادت و وجود امام مهدی (عج) به کار می برند و در برخی از منابع معتبر به آن اشاره شده است. این مقاله، به شرح این واقعه تاریخی و اتفاقاتی می پردازد که در آن رخ داده است.

پروژه ذخیره‌سازی مایع‌گر مخازن زیرزمینی برای تامین مصارفدر زمان حداکثر مصرف ، مدتها مورد توجه بوده استو تهیه مخزنی با حجم زیاد و با توجه به حفاظتمخزن و مسائل اقتصادی آن، نظر را بر ایجاد مخزن زیرزمینی معطوفنموده است . گنبدهای نمکی با توجه به ناتراوا بودن نمکو امکان ایجاد فضاهای خالی‌گر عمق پدیده‌های مناسبی برای این منظور می‌باشند و ضمنا انتخابتوده‌های نمکی برای ذخیره‌سازی مواد نفتی بدان علتاستکه نسبتبه انواع دیگر ذخیره‌سازی ارزانتر، از نظر جلوگیری از حوادثطبیعی و جنگلی قابل اطمینان‌تر و از جهتحفظ محیط زیستو سرزمین‌های قابل استفاده مناسبترین بوده و به لحاظ امکان ذخیره‌سازی به حجم زیاد در آنها یکپشتوانه ملی باارزشمحسوبمی‌گردد. مراحل ایجاد مخزن زیرزمینی در تده نمکی عبارتاز زمین‌شناسی اکتشافی، مطالعاتتکتونیکی توده‌ها و طبقاتنمکی، ثقل‌سنجی، براشت‌های لرزه‌نگاری، حفر چاه اولیه مخزن، مطالعاتشیمیایی و مکانیکی نمونه مغزه‌های چاه کاربرد مدل‌های ریاضی برای پیش‌بینی شکل و ابعاد مخزن مورد نظر، ایجاد حفره نمکی براساساطلاعاتجمع‌آوری شده و بالاخره تکمیل و آماده‌سازی مخزن برای بهره‌براری می‌باشد. در هنگام مطالعاتاولیه و قبل از برنامه‌ریزی و شروع عملیاتحفر چاه اولیه بررسی‌های لازم جهتتامین آبشیرین و طرق از بین بردن آبنمکتولیدی انجام می‌گردد. در این پروژه از بین تمام کنبدهای نمکی ایران، ناحیه کوه نمکقم به علتدر دستداشتن اطلاعاتزمین‌شناسی و ژئوفیزیکی و حفاریهای انجام شده در حوالی آن و همچنین به علتنزدیکی به مراکز ثقل مصرف(تهران و قم) و واقع بودن در کنار خط لوله سراسری گاز یکی از مکانهای منساببرای اولین آزمایشایجاد حفره مخزنی نمکی در ایران به نظر رسید که در این پروژه به ارزیابی کوه نمکقم به هتذخیره‌سازی مخزن زیرزمینی پرداخته شده استکه ضمن توجه به مسایلی که در رابطه با ذخیره‌سازی باید داشته باشیم، نسبتبه اطلاعاتموجود بحث‌های لازم ارائه شده است .

در این رساله سعی شده است به شناخت کلی از سلسله‌های درویشی نایل آییم و در چارچوبه‌های مردم‌شناسانه و جامعه‌شناسانه ویژگیهای عمومی و کارکردهای کلی آنها را در حد میسور بیان نماییم و سلسله‌های درویشی در قم صرفا" یک نمونه می‌باشند که جهت تطبیق اصول کلی بر مصادیقشان انتخاب شده‌اند. البته هر جا که مطلبی اختصاص به قم داشته باشد آن را با ذکر این خصوصیت مطرح کرده‌ام. اصولا" یکی از اهداف بررسی به اصطلاح "علی‌اللهیان" قمرود نیز که به صورت ضمیمه همراه این رساله می‌باشد نشان دادن ویژگی شهر قم می‌باشد، اما این امر آنها را از "نمونه" بودن خارج نمی‌سازد. اینکه "علی‌اللهیان" قمرود که از اهل حق می‌باشند و به هیچ‌وجه در شرائطی مشابه اهل حق نواحی دیگر قرار نداشته‌اند و خصوصیات تماما" یکسانی نیز ندارند "نمونه" بودن آن را خدشه‌دار نمی‌سازد. برای آنکه مقصود از "نمونه" بودن مشخص شود به این مثال توجه کنید، اگر ثابت شود که سلسله‌های درویشی عکس‌العملی در برابر سنت دینی حاکم می‌باشند و از درون آن پدید می‌آیند، و سنت دینی حاکم در جهان اسلام و ایران "مذهب اهل سنت " بوده است و قم به دلیل شیعه بودن تا قبل صفویه جنبشهای درویشی زیادی را تجربه نکرده است باز می‌توانیم از "نمونه" قم آن اصل کلی را مورد تائید قرار دهیم که سلسله‌های درویشی عکس‌العملی در برابر سنت دینی حاکم می‌باشند.

شهر باستانی قم و ناحیت آن از نواحی قدیمی ایالت ماد یا جبال بوده است ،قم از پر سابقه ترین مراکز شیعه نشین در ایران است، این منطقه در نیمه دوم قرن اول هجری، پذیرای مسلمانان عرب با گرایش شیعی شد و به یکی از قطب های علمی تشیع در عالم اسلامی تبدیل گردید.با ظهور اسلام و هجرت اعراب اشعری به قم، این شهر رنگ و بوی یک شهر شیعی را به خود گرفت،ورود اشعریان به منطقه قم حائز اهمیت بسیاری بود، اشعریان در ترویج مذهب شیعه در ناحیه قم کوشش فراوان می ورزیدند.مهاجرت دسته های خاص از اعراب ، یعنی طالبیان به قم ، آنجا را کانون مخالفت با دولت عباسی ساخت و قم را به عنوان بزرگترین پایگاه تشیع در ناحیت جبال درآورد .دور بودن قم و در امان بودن این منطقه از مأمورین خلافت و تناسب آب و هوای قم با زندگی عربها از علل عمده مهاجرت مخالفین حکومت به این دیار بود. در زمان خلافت امویان و عباسیان، چون نسبت به خانواده رسول اکرم (ص) ظلم و ستم می شد و اختناقی که حکومت زمان پدید آورده بود، عرصه را بر آن بزرگواران تنگ می‌کرد؛ به ناچار به جانب ایران که مردمش با اولاد پیامبر اسلام و دوستی وروشی احترام آمیز داشتند و به آنها ارادتی کامل نشان می‌دادند رو آوردند و جمعی از آنان شهر قم را برای اقامت برگزیدند و هرچند که قم از نظر طبیعی و آب و هوا و وجود آب کافی به مناسبت نزدیکی به کویر، محروم مانده است اما به خاطر اینکه جایگاه و مأوای مقدسان شد، از معنویت و شکوه ایمان بهره تام و تمام یافت و مطمح نظر اهل ایمان گردید.. حضور حضرت فاطمه معصومه (س) را باید فصل تازه ای در تاریخ شهر قم به شمار آورد. هدف از نگارش این نوشتار، آشنایی با پیشینه تاریخی این شهر، نقش آن در تاریخ تشیع و همچنین بررسی اوضاع سیاسی آن در دو قرن اول اسلامی است.

فرهنگ اسلامی یکی از غنی‌ترین حوزه‌های فکری بشر در طول تاریخ می‌باشد که جنبه‌های مختلف جامعهء اسلامی را شکل و سامان داده است و گذشته از پی‌ریزی نظام اجتماعی توانسته اصول حیاتی اندیشهء الهی مثل توحید، عدل و ... را در ابعاد مختلف زندگی جمعی و فردی به نمایش بگذارد. در این راستا هنرمندان مسلمان به مدد اندیشهء رمزی و تاویل گونهء عرفان اسلامی و تحقق آن در جان و دل خویش ، توانستند دستی بیابند همچون کیمیاگری که هر چیز را در پرتو کیمیای هنر خود به مرتبهء وسیله‌ای برای کشف و شهود باطنی صفات الهی ارتقاء می‌دهد. یعنی ارتقاء جسم از مرتبهء فروتر به مرتبهء بالاتر. هنر اسلامی در کل سعی دارد معنویت اسلامی را به صورت‌های متناسب در ابعاد مختلف زندگی، حتی اوقات فراغت مردم متجلی سازد. از زیراندازهای معمولی گرفته تا ساختمانهای عظیم هر نقش و رنگ و شکل، رمزی شده است که به مدد آن کثرت از وحدت خبر می‌دهد و جسم از معنی. بدینسان این هنر را می‌توان صورت تجسمی اندیشه اسلامی دانست که همچون شعائر آن همهء ابعاد زندگی مسلمانان را در برگرفته است . به دلایل گوناگون می‌توان گفت ، که معماری اسلامی ایران مهمترین و مناسب‌ترین بستر ظهور خلاقیت هنری در جامعه اسلامی است و همواره توانسته است ضمن تامین اهداف کارکردی معماری، مهمترین هدف آن یعنی ایجاد اماکن مقدس را نیز به ظهور برساند. بنابراین برای درک نحوهء استفاده از عناصر تجسمی در خلق فضای معنوی معماری اسلامی، مرقد مطهر حضرت معصومه (سلام الله علیه) در قم را مورد ارزیابی قرار داده، نقش عناصر تجسمی در شکل‌گیری آن را مورد مطالعه قرار می‌دهیم و طی فصول اول تا ششم مطالب را بدین گونه پی می‌گیریم. در فصل اول به بعضی از شاخه‌های علوم اسلامی که در ایجاد هنر اسلامی نقش موثری داشته‌اند و همچنین اهداف هنر اسلامی اشاره می‌گردد. در فصل دوم و سوم معماری ایرانی به صورت خلاصه معرفی گردیده، هدف آن یعنی تحقق مکان مقدس را مورد بررسی قرار داده‌ایم و سپس در فصل چهارم راهبردهای هنری که منجر به خلق فضای معنوی آن شده جمع‌بندی گردیده است . در فصل پنجم برای وارد شدن به بحث اصلی یعنی "نقش عناصر تجسمی در خلق فضای معنوی صحن عتیق بارگاه مقدس حضرت معصومه (س) قم" مرقد مطهر و شهر قم توصیف شده و تاریخ هر یک به اختصار توضیح داده شده است . در فصل بعد ضمن بر شمردن اجزاء مختلف صحن عتیق و توصیف شکلی و رنگی آن عناصر تجسمی موثر در خلق فضای معنوی، یعنی روابط شکل‌های ساختاری، نور و انواع نقوش تزیینی آن را مورد بررسی قرار داده‌ایم.

این مقاله به فرایند ورود اجباری یا اختیاری اسلام به شهر قم می­پردازد و در صدد است از یک سو نظریۀ پذیرش اجباری اسلام توسط اهالی قم را رد نماید و از سوی دیگر ایدۀ پذیرش آسان و از سرآگاهی اسلام از سوی قمی­ها را نقد کند. در این نوشته نکته­های زیر بررسی شده است: الف) قمی‌ها مقاومت‌های سختی در برابر عرب‌ها از خود نشان دادند، لیکن این بدان معنا نیست که اسلام نیز به زور و اکراه وارد فرهنگ مردم قم شد. ب) اسلام­پذیریِ قمی­ها در همه­جا از سر منطق و تأمل و تفکر نبوده است بلکه عوامل دیگر روانی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی نیز در اسلام پذیری آنها موثر بوده است. ج) پذیرش اسلام ضرورتاً به معنای پذیرش فرهنگ عربی نبوده است، بلکه هستۀ اسلام به صورت متن (قرآن) در میان قمی‌ها، رسوخ کرد و آنها توانستند این متن وحیانی را بخوانند، فهم کنند، تفسیر کنند، و سرانجام آن را متناسب با داشته‌های انسانی خود درآمیخته و به حقیقت آسمانی اسلام، عینیت فرهنگی ببخشند.

مکتب نصّ گرای قم و مکتب عقل گرای بغداد با توجه به اختلاف روش و منبع تحقیق، در نظام امامت پژوهی، زیر شاخه ها و ملازمات آن به ویژه علم و عصمت و غلو اختلافات و تمایزهایی دارند. این اختلافها در تبیین و ارزیابی روایات نیز ثاثیر داشته است. قمیان بر پای? احادیث و نصوص معتقد بودند که امام محور تعادل عالم تکوین و تشریع است و در راستای ایفای این نقش از منابع علم متعدّدی چون توارث، تحدیث، توسّم و فراست بهره می برد و علوم مختلفی را چون علم به دین، رخ دادهای آینده، باطن افراد و غیره در اختیار دارد. امّا بغدادیان از منظر عقلی، امام را لطفی در راستای تقرّب بندگان به طاعت خداوند می دیدند و بر این اساس منابع علم امام را نوعاً به توارث فرو کاسته و علم او را به حوز? احکام و سیاست ویژه می ساختند. پذیرشِ روایات منابع و گستره های علم امام و فهمِ ظاهر گرایان? آنها از سوی قمیان و عدم پذیرش برخی از روایات منابع علم، تخصیص روایات عامّ علم امام به حوز? احکام، حمل روایات دالّ بر آگاهی امام از آینده، بواطن و ... بر معجز? امام و نه یک صفت ضرور و همیشگی برای امام از سوی بغدادیان، بازخورد مبانی کلامی پیش گفته در مطالعات حدیثی دو مکتب است. در مسأل? عصمت نیز هر چند قمیان امام را از عیوب ظاهری و گناه معصوم می شمردند ولی سهو در اعمال عبادی را بر او جایز می دانستند. بغدادیان هم در عین باور به عصمت امام از گناه و برخی از عیوب ظاهری، او را مطلقاً از سهو در عبادات مبرّا می دانستند. هر دو مکتب روایات منافی با عصمت امام از گناه را باطل انگاشته یا آن را به گونه ای توجیه و تأویل می نمایند ولی در موضوع عصمت امام از سهو، قمیان افزون بر پذیرش صدور روایات سهو النبی، در موجّه ساختن آن نیز سعی بلیغ دارند ولی بغدادیان این روایات را نقد و ردّ می کنند. هر دو مکتب باور به الوهیّت و ربوبیّت ائمه را از شاخصه های غلو در ذات می دانند و در نقد یا توجیه روایاتی که به صراحت بر این امور دلالت دارند، می کوشند. امّا در تعیین مصداق روایاتی که لازم? معنایی آنها به چنین غلوی می انجامد، همداستان نیستند. پذیرش روایاتِ عوالم پیشا خلقتی و توجیه مسائل مختلف با بهره گیری از آن و قبولِ روایات سهو النبیّ از سوی قمیان و ردّ پاره ای از روایات مربوط عالمهای پیش از آفرینش، متّهم کردن راویان ناقلِ آنها، تأویل پاره ای دیگر از این روایات وردّ احادیث سهو النبیاز سوی بغدادیان نمونه ای از این اختلاف است. افزون بر این بغدادیان ثابت ماندن تعداد روزهای ماه رمضان را از شاخصه های غلات می دانند، حال آنکه قمیان این روایات را نقل کرده و در صدور آن شکّی به خود راه نمی دهند. تعیین مصداق راویان غالی بر اساس معیارهای پیش گفته نیز از موارد اختلاف میان قمیان و بغدادیان است. بغدادیان بحث غلو در صفات را نیز به غلو در ذات افزوده اند و معتقدند ضروری و همیشگی دانستن علم امام به رخ دادهای آینده، باطن افراد، زبانها و... معتقد باشد، غلو است و منابعحدیثی در بردارند? این مطالب را نقد می کنند، حال آنکه قمیان روایات دالّ بر این علوم را به راحتی پذیرقته، منابعدر بردارند? آن را مورد استناد قرار می دهند و جزء باورهای بنیادین ایشان است. قمیان و بغدادیان اباحی گری را شاخص? عملی غلات می دانند ولی در برابرمستند آن، یعنی احادیثی که اصل دین را معرفت اهل بیت و دشمنان آنها می دانند، عملکردی متفاوت دارند. قمیان با اعتقاد به اصالت باطن در دین و ملازم? جدایی ناپذیر ظاهر با آن، این روایات را می پذیرند، امّا بغدادیان این روایات و مآخذ آن را ردّ می کنند.