جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بررسی رابطه تجلیات با هنجارهای رفتاری عارفان، مساله پژوهشی این مقاله است. نویسنده نشان می دهد که تجلیات جمالی، صفاتی مانند لطف، حسن و رحمت خداوند را در نظر عارف محب آورده، او را مست می کند و موجب سخنان و رفتارهایی می شود که بوی ترک تکالیف می دهند. تجلی جلالی نیز صفاتی چون قهر و غضب و جباریت خداوند را در نظر عارف می آورد، او را در هشیاری نگه می دارد و به رعایت هنجارها و توجه هرچه بیش تر به تکالیف و عبادت ها سوق می دهد. گروه نخست «سکریان» هستند و گروه دوم «صحویان».سکریان هم متهم به ترک تکالیف بوده اند و هم مشهور به عبادت های بسیار. بررسی علل این تناقض، مساله دیگر مقاله است. نویسنده با عرضه اسناد و مدارک ثابت می کند که در این باره تناقض واقعی وجود ندارد: زمینه های نظری تجلیات جمالی و موضوع هایی مثل وحدت وجود و مقام جمع و فنا، برداشت های متفاوتی را موجب می شود؛ اما در عمل ترک تکالیف رخ نمی داده است.

دو مفهوم عشق پیش رونده و عقل بازدارنده از جمله موتیوهای مهم ادب عرفانی ماست و ارتباط این دو، نقش مهمی در شکل گیری مکاتب و اندیشه های عرفان اسلامی داشته است. در پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی رابطه میان عشق و عقل، با تکیه بر تمثیلات و دیگر گزاره های متنی موجود در آثار فارسی خواجه احمد غزالی و تمهیدات عین القضات همدانی، به رشته تحلیل در آمده است

بسیاری از اهل تصوّف و عرفان، واژه «شریعت» را در برابر «طریقت» و «حقیقت» نهاده و تفاسیر گوناگونی از آنها به دست داده اند. برخی این سه تعبیر را نام های گوناگون یا مراتب طولی یک واقعیت شمرده، بر جدایی ناپذیری آنها تأکید می ورزند؛ اما دیدگاه دیگر ـ که بسیاری از صوفیان پرآوازه از آن جانبداری نموده اند ـ هر کدام، شریعت و طریقت را نردبانی بیش نمی دانند؛ به گونه ای که پس از رسیدن به بام حقیقت، نیازی به نردبان شریعت و طریقت باقی نمی ماند.

در میان سخنان عرفا کمابیش به اقوالی برخورد می کنیم که از همان ابتدا مواضع دوگانه ای را نسبت به خود، به وجود آورده است. در این دست اقوال که به «شطحیات» شهرت یافته اند، سالک از عباراتی سخن می راند که منتقدان آن را به نوعی یاوه گویی و هنجارشکنی تلقی کرده، ظاهرش را مخالف و معارض با شرع دانسته و نهایتا قائل این اقوال را محکوم به کفر و زندقه و مهدور الدم می شمارند. سوال اساسی اینجاست، حکم به ظاهر تا چه اندازه در مورد شطح با انصاف مواجه است و آیا هیچ راهی برای تاویل این قبیل سخنان وجود ندارد؟ طرف دیگر این جریان نیز، البته ساکت ننشسته به توجیه و تاویل «شطحیات» در کلام «شطاح» پرداخته و آن را به نوعی نشانه تنگی ظرف کلام و فراخی مظروف تجربیات عارفانه می دانند. توجیهات ایشان بیانگر این مطلب است که تجربه عارفانه فنا، شطح را به دنبال خود به یدک می کشاند، چیزی که نامحرمان از فهم آن عاجز مانده اند. از این منظر، شطاح نه تنها از اتهام سنگین کفر و زندقه مبراست، بلکه وی همان موحد حقیقی است که خدا از زبان او قائل قول «انا الحق» است.

منطقه خراسان دیرباز از لحاظ عرفان حائز اهمیت شایانی بوده است و برخی از پایه گذاران اصلی مسلک تصوف از آن دیار برخاسته اند و سهم این منطقه در تصوف، بیش از سایر مناطق اسلامی است و برخی از بزرگان تصوف بغداد و مراکز دیگر نیز زاده و پرورده این سرزمین بوده اند. یکی از مهمترین ویژگی تاثیرپذیری مکتب خراسان از آیین های رایج در هندوستان بویژه بودئیسم و هندوئیسم می باشد و خانقاه سازی و دنبال کردن مباحث عرفانی در شهر نیشابور بیش از دیگر شهرهای منطقه خراسان بوده است به وجود آمدن اولین فرقه های این مکتب، مانند قلندریه، ملامتی گری از نمادهای این مکتب می باشد. در مقابل این مکتب مکتب عراق قد علم کرد ولی تصوف نظری در خراسان نسبت به عراق رشد بیشتری کرد و تفکرات عرفانی شکل گرفت. و شباهت های موجود در دو مکتب عرفانی بودائی و خراسانی از شاخصه های این مقاله است که در قالب موضوعاتی چون سیر و سفر، مراتب رشد، فنا و نیروانا، مراقبه، ترک دنیا، عدم اعتقاد به شریعت و ساختن خانقاه، دیگر تاثیراتی که این مکتب بر ادبیات و فلسفه گذاشته است مورد بررسی قرار می گیرد.

درباره تاریخ تصوف و عرفان اسلامی ایران و عراق، تقسیم بندی معروفی تحت عنوان «مکتب خراسان» و «مکتب بغداد» مطرح شده ­که در کتب تاریخ تصوف و عرفان، مورد استفاده و استناد قرار میگیرد. این مقاله با بررسی منابع مهم و معتبر تصوف و عرفان و نیز در آثاری که مورّخان تاریخ تصوف بدان پرداخته اند، این مسئله را مورد نظر قرار داده است که ­آیا اساساً این تقسیمبندی مبن و ملاک قابل قبولی دارد و یا قابل نقد است؟ با بررسی بعمل آمده، اینکه تقسیم بندی فوق، مبنای جغرافیایی و یا مبنای «صحو» و «سکر» داشته باشد، مورد نقد واقع شده است. بنابرین درخصوص این تقسیم بندی مشهور باید تجدید نظر و بازنگری اساسی صورت پذیرد.