جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

انسان دارای حقیقتی استکمالی و مقام لایقفی است، اما این موضوع که از نظر ملاصدرا، منازل انسان در سیر استکمالی چیست؟ و انسان برای وصول به مراتب کمال، چه منازلی را از سر می­گذراند، مسألۀ مورد تحقیق در این نوشتار است. هستی دارای مراتب طبیعی، مثالی و عقلی بوده و انسان به تبع آن دارای مراتب وجودی حسی، خیالی و عقلی است. انسان از مقام جسمانی با استمداد از عقل نظری و عملی و بهره­گیری از جذبۀ ربانی عبور می­کند و به سمت تجرد خیالی می­رود و پس از استکمال در این درجه به درجۀ عقلی می­رسد، شخص انسانی دارای اکوان متعددی است و در هر انسان جسمانی، انسانی نفسانی و عقلی موجود است. ایشان در تقریر سیر استکمال نفس بر اساس حرکت جوهری، از مرتبۀ حس به خیال و از خیال به عقل، انسان را متوقف نمی­داند و مرتبۀ فوق عقلی نیز برای او قائل است و راه­یابی به کمال باید در عقل نظری و عملی اشتداد یابد و این استکمال در عقل نظری در مرتبه­ای متوقف نمی­ماند و عبور از عقل مستفاد و رسیدن به مقام فنای فی الله راه را برای سلوک در مراتب فنا می­گشاید و در مرتبۀ عقل عملی نیز میان قوای علم و غضب و شهوت اعتدال ایجاد می­نماید، به مراتب کمالی نائل می­آید و در نهایت عقل عملی و نظری در مرتبۀ وصول به فنای فی الله با یکدیگر متحد می­شوند. بر اساس راهبرد حکمت متعالیه که جامعی از برهان، قرآن و عرفان است، معلوم می­گردد که در حرکت جبلّی و ارادی انسان در قوس صعود می­تواند همۀ مراتب امکانی را تا فراسوی بی­نهایت و مقام لایقفی بپیماید.

اين‌ كتاب‌ مجموعه‌ درس‌هاي‌ شهيد آيت‌الله‌ دكتر بهشتي‌ است‌ كه‌ در تابستان‌ سال‌1359 با عنوان‌ «شناخت» در كلاس‌هاي‌ واحد دانشجويي‌ حزب‌ جمهوري‌ اسلامي‌ تدريس‌ گرديده‌ است. دربارة‌ اين‌ درس‌ها لازم‌ است‌ به‌ چند نكته‌ توجه‌ شود. نخست‌ آن‌كه‌ چالشي‌ كه‌ در آن‌ سال‌ها توسط‌ انديشه‌هاي‌ ماركسيستي‌ در اذهان‌ مبارزان‌ و فعالان‌ پديد آمده‌ بود و اين‌ شاخة‌ تفكر غربي‌ را به‌ عنوان‌ تنها ايدئولوژي‌ علمي‌ معرفي‌ مي‌كرد، دكتر بهشتي‌ را بر آن‌ داشت‌ كه‌ اولاً‌ موضع‌ تفكر اسلامي‌ را در قبال‌ آن‌ روشن‌ و منقح‌ سازند و ثانياً، اعضاي‌ حزب‌ جمهوري‌ را به‌ سلاح‌ منطق‌ و معرفت‌ در برابر گروه‌هاي‌ سياسي‌ كه‌ خطمشي‌ آنها بر ايدئولوژي‌ ماركسيستي‌ يا شبه‌ ماركسيستي‌ تكيه‌ زده‌ بودند مجهز كنند تا توانايي‌ برخوردي‌ منطقي‌ و مستدل‌ داشته‌ باشند. با توجه‌ به‌ كثرت‌ نوشتارها و گفتارهاي‌ موجود در آن‌ زمان‌ دربارة‌ مسألة‌ شناخت‌ و شبهات‌ فراواني‌ كه‌ پيامد نشر آن‌ها بود، چنانچه‌ در فصل‌هاي‌ كتاب‌ حاضر نيز مشهود است، دكتر بهشتي‌ تلاش‌ بر اين‌ دارد كه‌ به‌ زباني‌ ساده‌ و قابل‌ فهم‌ براي‌ افرادي‌ كه‌ احياناً‌ داراي‌ سابقة‌ مطالعات‌ فلسفي‌ نيستند به‌ طور فشرده‌ و منظم‌ به‌ مبحث‌ مذكور بپردازند. اما انگيزة‌ ارائة‌ اين‌ مباحث‌ صرفاً‌ به‌ برخوردي‌ انفعالي‌ در قبال‌ وضعيتي‌ كه‌ پديد آورندة‌ عمدة‌ آن‌ رواج‌ انديشه‌هاي‌ مادي‌گرايانه‌ و به‌ ويژه‌ ماركسيستي‌ در دهة‌ چهل‌ و پنجاه‌ بود محدود نمي‌شود. دكتر بهشتي‌ با عنوان‌ اين‌ مباحث‌ درصدد تشريح‌ ايدئولوژي‌ انقلاب‌ و حركت‌ اسلامي‌ در ايران‌ نيز هست. رهيافت‌ برگزيده‌ در اين‌ كتاب، شيوة‌ بحث‌ فلسفي‌ به‌ دور از پيچيدگي‌هايي‌ است‌ كه‌ تنها اهل‌ فن‌ به‌ آن‌ آگاهي‌ دارند. موضوع‌ بحث‌هاي‌ مطرح‌ شده‌ معطوف‌ به‌ يكي‌ از گونه‌هاي‌ ارتباط‌ انسان‌ با محيط‌ زندگي‌اش، يعني‌ رابطة‌ آگاهي‌ و شناخت‌ است. اين‌ رابطة‌ آگاهانه، ميان‌ انسان‌ و خويشتن‌ او نيز برقرار است‌ كه‌ آن‌ را “خودآگاهي” مي‌ناميم. اهميت‌ طرح‌ مبحث‌ شناخت، حتي‌ در زمانة‌ ما كه‌ ديگر نام‌ و نشاني‌ از انديشه‌هاي‌ مادي‌ و ماركسيستي‌ در جامعة‌ ما نمانده، با توجه‌ به‌ انسان‌شناسي‌ دكتر بهشتي‌ روشن‌تر مي‌شود. از ديدگاه‌ ايشان، وجه‌ تمايز انسان‌ از ديگر موجودات، آزادي‌ اوست‌ و اين‌ آزادي‌ در انتخابگري‌ وي‌ تبلور مي‌يابد. از همين‌ رو، شناخت‌ و آگاهي‌ انسان‌ مقدمه‌اي‌ لازم‌ براي‌ انتخاب‌ آگاهانه‌اش‌ مي‌باشد و بحث‌ دربارة‌ شناخت‌ كه‌ اساساً‌ موضوعي‌ است‌ مربوط‌ به‌ حوزة‌ معرفت‌شناسي، ضرورتي‌ انكارناپذير مي‌يابد.

در قالب پی دی اف

ملاصدرا بر اساس مبانی فلسفی و انسان‌شناختی ویژه‌ی خود، از جمله اصالت وجود، تشکیک وجود، و حرکت جوهری، بحث کمال انسان را به نحوی مطرح کرده است که قابلیت‌های بسیاری برای پاسخ‌گویی به مسائل جدید مطرح درباره‌ی کمال دارد. ملاصدرا ویژگی خاص انسان را برخورداری او از قوه‌ی عقلانی می‌داند و لذا کمال انسان را بر اساس دو بعد عقلانی انسان، یعنی عقل نظری و عقل عملی، توضیح می‌دهد؛ گر چه بنا به دلایلی چون تجرد کامل عقل نظری، شرافت ذاتی آن، و باقی بودن آن در سرای اخروی، کمال نهایی انسان را در حیات اخروی در گرو عقل نظری می‌داند، و معتقد است این کمال نهایی در پرتو معرفت حقیقی به حق تعالی و اسماء و صفات و افعال وی می‌باشد. مسائل جدیدی در اندیشه‌ی فلسفی معاصر در بحث کمال انسان مطرح شده است، که عمدتاً ناظر به مکتب کمال‌گرایی است؛ لکن ما در این رساله کوشیده‌ایم پاسخ این مسائل را بر اساس آراء ملاصدرا درباره‌ی کمال انسان استنباط کنیم. بدین ترتیب در مواجهه با مسئله‌ی خودگرایانه یا دیگرگرایانه بودن کمال گرایی، می‌توان خداگرایی را به عنوان رویکرد سومی به این مسئله مطرح نمود. همچنین فلسفه‌ی ملاصدرا وظایف ناظر به خود و وظایف ناظر به دیگران را پوشش می‌دهد. در مسئله‌ی وحدت یا کثرت ارزش، گر چه ملاصدرا استعداد انسان‌ها را برای رسیدن به کمال متفاوت می‌داند، نتیجه اعمال آن‌ها و بحث حسابرسی را متناسب با همان تفاوت اولیه مطرح می‌کند. از طرفی ملاصدرا معتقد است تنها عده‌ی بسیار اندکی از انسان‌ها به مراتب عالی کمال دست می‌یابند؛ منتها این موجب نمی‌شود که مانند نخبه گرایان، جامعه را به سمت افزایش کمال آن عده‌ی معدود سامان‌دهی کند. نتایج عملی این رویکرد در تحلیل آراء ملاصدرا درباره‌ی کمال عبارت است از: لزوم ملازمت با عمل، اهمیت معرفت در انجام اعمال، لزوم تزکیه اخلاقی برای رسیدن به کمال، اولویت داشتن کمال فردی، و نقش انسان در ساختن ذات خود.

عقل نیرویی در نهاد انسان و از بهترین هدیه‌های الهی به انسان است و نخستین پایگاه اسلام و اساسی‌ترین پایه‌های زندگی اوست .عقل ،اصل انسان، معیار ارزش، درجات کمال ، ملاک ارزیابی اعمال و میزان جزا و حجّت باطنی خداوند است و تعطیل و منزوی کردن عقل، نداشتن برترین نعمت‌هاست،عقل در واقع جداکننده‌ی انسان از سایر حیوانات نیز شمرده شده است که اگر انسان بر دیگر حیوانات برتری دارد به خاطر همین عقل است که به وسیله‌ی آن خوب و بد، حق و باطل، خیر و شّر، و درست از نادرست مشخص می‌شود وحقیقت عقل همان عطیّه‌ای الهی است که سبب فهم و شعور در انسان می‌شود به تعبیر دیگر کار عقل کاشفیّت است. بنابراین، عقل را به لحاظ متعلّقاتش یعنی آنچه به سبب نور عقل بر ما مکشوف می‌شود به دو دسته عقل نظری وعقل عملی تقسیم کرده اند. که بررسی اهمیّت و جایگاه عقل و بیان موارد عقل نظری وعقل عملی از موضوعات این پژوهش می‌باشد. در ابتدا جایگاه و ماهیّت ویژه عقل و اهمیّت و کاربرد آن را به صورت مشروح و مستدل بیان می‌کنیم و به این نتیجه می‌رسیم که در اسلام عقل از جایگاه ویژه و اهمیّت خاصی برخوردار است؛ چرا که قرآن نشان دادن آیات الهی از سوی خداوند را برای تعقّل انسان دانسته‌‌اند. در مرحله‌ی بعد به بررسی مواردی از عقل نظری یعنی آن دسته از معقولاتی که انسان به واسطه‌ی آن امور را ادراک نموده و آن هم اموری که از نوع شناختن و دانستن است یعنی به آیاتی که مربوط به توحید و خداشناسی است پرداخته شده و معنای آن این است که فهم توحید به عقلانیت بشر تکیه دارد، اگر عقل نباشد توحید اثبات شدنی نیست و بدون استمداد از عقل اثبات معاد هم ممکن نیست. در نهایت به بررسی عقل عملی یعنی ادراک اموری که در ارتباط با به کار بستن وعمل نمودن بوده مانند تواضع، صبر، تفکرو تقوا و...، می‌پردازیم. وحدیث دوازدهم کتاب العقل و الجهل اصول کافی به خلقت موجودی به نام عقل دلالت دارد که اولین مخلوق از موجودات مجرد است عقل در واقع جداکننده‌ی او از سایر حیوانات نیز شمرده شده است که اگر انسان بر دیگر حیوانات برتری دارد به خاطر همین عقل است و عقل، انسان را از همه‌ی موجودات فراتر برده و برتر ساخته لذا تعطیل و منزوی کردن عقل، نداشتن برترین نعمت‌هاست.

رساله حاضر که موضوع حرکت جوهری نفس را از منظر حضرت استاد جوادی آملی مورد تدقیق و بررسی قرار می‌دهد، بر مبنای اصل اصیل حرکت جوهری بنا شده که مطابق آن، ذره ذره عالم هستی در سیلان بوده و جهان دم به دم نو می‌شود. نفس انسان به عنوان برترین موجود این جهان از این حرکت جوهری بی بهره نبوده و از بدو پیدایش، دائماً با خود و در خود گام می‌زند، از پوسته‌ی خویش بیرون آمده، پس از سپری نمودن مراحل آغازین وجود، به درگاه نفس ناطقه وارد شده و صاحب شریف ترین موجود این جهانی می‌گردد و آنگاه به سوی غایت و کمال خویش با سیلان جوهری اش روان می‌شود. نفس پس از ورود به نشئه‌ی پر تزاحم دنیا، با سرمایه های درونی اش که همانا دو بال نظری و عملی عقل او می‌باشد، در دورترین عوالم هستی سکنی گزیده و باید با تکاپو و حرکت اختیاری اش، به سوی مأوای دل آرامش گام بردارد. اگر چه نفس به عنوان موجودی مجرد می‌باشد، اما از آنجا که تجرد آن تام نبوده، با ماده در ارتباط است و غالباً افعال خویش را در عالم ماده و با ماده انجام می‌دهد، حرکت جوهری نفس مورد پذیرش بیشتری قرار می‌گیرد؛ اگر چه در رابطه با تکامل مجردات گروهی مخالفت می‌ورزند. برای تبیین این تکامل و حرکت، ابتدا مبانی بحث پیرامون حقیقت حرکت جوهری، نفس انسان و ویژگی‌های آن بسیار ضروری است. چرا که تنها با استمداد از این اصول و پایه‌ها می‌توان به اثبات حرکت در جوهر نفس انسان پرداخت. آنگاه باید اذعان داشت کهدو بال رسش انسان که همانا شریعت الهی و دو قوه علمی و عملی نفس ناطقه است، در کمال و به غایت متعال رسیدن نفس ناطقه بسیار ضروری است و وصول به غایت و نهایت حرکت نفس که همان سعادت این حرکت شریف است و معرفت به این حرکت الهی و وصول به سعادت، بر شرافت بحث می‌افزاید. آنچه این رساله در پی آن است، تبیین حرکت تکاملی و صعودی انسان در نشئه دنیاست؛ هرچند نفس در نشآت دیگر نیز حضور و ظهور دارد و این نکته فی الجمله مورد قبول دیگران نیز می‌باشد. البته اینکه آیا نفس به نفسانیت خود در نشآت دیگر حضور دارد یا به انحاء دیگر وجودی، بحث جدی و مفصلی دارد که این نوشتار در پی آن نیست.