جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بخش قابل توجهی از احادیث شیعه دربارة شخصیت حضرت عیسی(ع) و تعالیم، اقوال و مناقشات پیرامون ایشان وارد شده‌اند. در این میان، تصویر یا انگارة این شخصیت الهی، در احادیث شیخ صدوق جلوة ویژه‌تری دارد و توسط روایات نقل‌شده از جانب او، بیش‌ازپیش وارد گفتمان حدیثی شیعه شده است. پژوهة حاضر می‌کوشد با روشی توصیفی ـ تحلیلی تصویر ارائه‌شده از شخصیت حضرت عیسی(ع) را در ضمن احادیث نقل‌شده توسط عالم اخباری مکتب قم، یعنی ابن‌بابویه، نشان دهد و در ضمن، ارتباط و پیوند برخی از اندیشه‌های شیعه با حضرت عیسی(ع) را نمایان سازد. نتایج نشان می‌دهد که این احادیث از سویی برای شناختن هویت عیسی(ع) وارد شده‌اند و ازسویی‌دیگر در پیوند وی با مسائل و اصول مهمی همچون توحید، نبوت و امامت مطرح گشته‌اند؛ ازهمین‌رو ارتباط آن حضرت با مسئلة وصایت، مهدویت، فترت، بشارت به آمدن پیامبر اسلام(ص)، مسئلة غلو و پاسخ به برخی شبهات مطرح‌شده از جانب برخی فرقه‌ها و مسائل دیگر، ازجمله موضوعاتی هستند که از طرفی هویت حضرت عیسی(ع) و ازطرف‌دیگر هویت‌بخشی ایشان به برخی آموزه‌های شیعی را در احادیث نقل‌شده توسط ابن‌بابویه نمایان می‌سازد.

سرآمد محدثان امامیه محمد بن علی بن بابویه (م.381) معروف به شیخ صدوق؛ در دوران زندگانی خویش شرق و غرب دنیای اسلام را درنوردید تا میراث ائمه اطهار( را گردآوری کند. حاصل سفرهای حدیثی او، کثرت مشایخ و فراوانی تألیف بود. در این مسیر پرفراز و نشیبْ صدوق، قدم به شهرهای دور و نزدیک گذاشت و دربرابر اجلآی امامیه زانوی تتلمذ زد. در لابه‌لای سفرهای صدوق و نگاشته‌های وی، نام «همدان» و یاد محدثان «همدانی» دیده می­شود. از نتایج سفر شیخ صدوق به همدان، آشنایی و تحمل حدیث فراوان از محدثی جلیل القدر به نام «احمد بن زیاد بن جعفر همدانی» است. وی محدثی برخاسته از مکتب همدان، از مشایخ صدوق و از محدثان با روایات فراوان اما مجهول‌الحالی است که نام وی در اِسناد آثار پیشینیان امامیه به‌چشم می‌خورد. این نوشتار کوشش می­کند با تکیه بر داده‌های محدود از آثار صدوق، گوشه‌ای از زندگانی ناشناخته "احمد بن زیاد همدانی" را که در کتب رجالی مورد غفلت قرار گرفته؛ آشکار نماید و به ارزیابی نقش او در تکمیل میراث امامیه توجه دهد. این پژوهش با همین هدف و از رهگذر روش توصیفی-تحلیلی به بررسی نقش این شیخ بلاواسطه صدوق پرداخته است.

اعتبار اخبار آحاد در اعتقادیات از بحث­برانگیزترین مسائل در میان عالمان در حوزۀ معرفت دینی است. حجیّت این قبیل اخبار در نگاه اصولی با دو مشکل اساسی روبروست: عدم کاشفیّت ذاتی در روایات آحاد که این دسته روایات را در مقابل متواترات در طبقۀ ظنون قرار می­دهد و فقدان اثر عملی در عقاید. پژوهش حاضر که با بهره‌مندی از روش توصیفی - تحلیلی انجام شده، در پی بررسی عوامل رویکرد اختلافی شیخ صدوق و شیخ مفید، پیرامون عمل برپایۀ خبرهای واحد ظنّی (ثقه)، در حوزۀ اعتقادیات است که در ظاهریکی به حجیّت این گونه خبرباور دارد و دیگری هیچگونه اعتباری برای آن قائل نیست. در این راستا برخی عوامل، زمینه‌ساز تفاوت رویکرد شیخین در رویارویی با حدیث آحاد و در پی آن حدیث ضعیف و اعتبار آنها محسوب می­شود: 1. شیخ صدوق به مستنداتی در باب مفهوم و مصادیق خبر آحاد دست یافته که بر شیخ مفید، مجهول مانده است. 2. شیخ مفید نیز برای اخبار آحاد، اعتبار قائل بوده، مگر اخبارآحادی که از سوی عامّه وضع شده بود. 3. شیخ صدوق نظیر متکلّمان شیعی زمان خود خبر واحد را علم آور نمی دانسته و اعتقادی به خبر آحاد نداشته است. 4. یکی از مفاهیم خبر آحاد ثقه، خبر ضعیف است و این مفهوم در منظر شیخین به سبب قرائن مورد توجه شیخین متفاوت بوده و بدیهی است، این رویکرد اختلافی در مفهوم حدیث ضعیف در پذیرش اعتبار و یا عدم اعتبار خبر آحاد از سوی ایشان تأثیر گذار خواهد بود.

متون دینی ضمن بیان طرق متعدد شناخت خداوند، راهی با مضمون «معرفة الله بالله» پیش روی انسان‌ها قرار داده‌اند. برای نمونه از امیرالمؤمنین (ع) نقل شده است: اعْرِفُوا اللهَ بِاللهِ ... . کلینی، صدوق و همچنین مجلسی در تفسیر این روایت مطالبی نوشته‌اند که به نظر می‌رسد با چالش‌هایی مواجه است. در تفسیر کلینی از این روایت، دو احتمال وجود دارد: یکی تفسیر سلبی و تنزیهی و دیگری تفسیر براساس تشبیه در عین تنزیه. صدوق درصدد است تفسیری براساس توحید افعالی و نظام طولی عالم ارائه دهد. مجلسی نیز وجوه متعددی در شرح این روایت بیان می‌کند و از میان آن‌ها بهترین وجه را بیان ادله‌ای می‌داند که به سبب آن معرفت حاصل می‌شود. برخی از این دیدگاه‌ها به لحاظ محتوایی دچار اشکال‌اند و برخی دیگر فارغ از اینکه تفسیر این روایات باشند، بیانگر مطلبی صحیح و دقیق‌اند، اما نمی‌توان آن‌ها را تفسیری برای این روایات به حساب آورد. این پژوهش در صدد است با روش تحلیلی ـ توصیفی، دیدگاه این سه محدث بزرگ را در این باب تحلیل و بررسی کند. بررسی این موضوع از این جهت حائز اهمیت است که روشن شود مباحث اعتقادی و معارفی که در متون دینی شیعه بیان شده نیازمند تفقّه و ژرف‌اندیشی است و حتی محدثین بزرگ نیز ممکن است در این زمینه دچار خطا شوند.