جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اعتبار عقل و ادراكات عقلي در نظر شيخ مفيد، محرز است و جاي هيچگونه مناقشه‌يي ندارد. بحث در مورد حجيت يا عدم‌حجيت عقل استقلالي از ديدگاه اوست. عبارت وي مبني بر اينكه «عقل در دانش و نتايجش محتاج سمع است»، محل نزاع آراء شده است. شارحان از اينگونه عبارات شيخ‌مفيد برداشتهاي مختلفي داشته‌اند و ميتوان آنها را ذيل دو ديدگاه دسته‌بندي نمود كه ديدگاه دوم خود مشتمل بر دو رويكرد است. نكته قابل ذكر اينست كه هر دو ديدگاه با بخشي از عبارات شيخ‌مفيد ناسازگار است. نگارنده پس از بررسي و نقد ديدگاههاي موجود، قائل به جدايي مقام نظر و عمل است. بدين معنا كه بنظر ميرسد هرچند شيخ‌مفيد در مشي علمي خود معتقد به حجيت استقلالي عقل است، ولي در مقام نظر، اقوالش متفاوت است و نميتوان نظري بدون مناقشه را در آثار او در باب حجيت يا عدم‌حجيت عقل خودبنياد مشاهده كرد. عقل و مسائل پيراموني آن از جمله تعريف، كاركردها و حجيت عقل و همچنين رابطة عقل و وحي، از ديگر مباحث مطرح شده در اين نوشتار است.

«از اجتهاد به نقد عقل اسلامی» مجموعه مقالاتی، بیش‌تر درآمدگونه، از محمد ارکون و درباره‌ او ست. جستار اصلی – که عنوان کتاب هم برگرفته از آن است – پیش از انتشار به زبان فرانسه، نخست به عربی چاپ شد. محمد ارکون، تاریخ‌نگارِ اندیشه‌ اسلامی و از پیشگامان نقد ریشه‌ای روش‌شناسی الهیات اسلامی و خاورشناسی در روزگار معاصر است. ارکون طرح کلی خود را «نقد عقل اسلامی» نام نهاد؛ یعنی به جای پذیرش ادعای کاذب «باز‌بودن باب اجتهاد» و کوشش برای اصلاح یا احیاء دینی بر پایه‌ مبانی سنتی اسلام‌شناسی به واسازی (éconstruction) اصول و آموزه‌های اندیشه‌ سنتی و گذار (déplacement) از چارچوب مسائل و مبانی سنت به گستره‌ پرسش‌ها، کاوش‌ها و روش‌های جدید در علوم زبانی، تاریخی و اجتماعی جدید فرا می‌خواند. او عنوان برگردان انگلیسی یکی از آثار خود را «اسلام: اصلاح یا براندازی؟» (?Islam, To Reform or to Subvert) برگزید. نقد عقل اسلامی، یعنی سنجش تاریخی-زبانی و فلسفی امکانات دستگاه مفاهیم سنتی برای شناخت اسلام و تشخیص مرزها و محدودیت‌های آن. نقد عقل اسلامی، رویکردی چند‌سویه و چند‌رشته‌ای به سنت و تاریخ اسلام است و از انسان‌شناسی تاریخی گرفته تا نظریه‌های جدید در نقد ادبی، همه را به این هدف، همزمان، به کار می‌گیرد. ارکون در جستار «از اجتهاد به نقد عقل اسلامی» به طور موردی و ملموس، روش نقادانه‌ خود را درباره تفسیرهای سنتی از آیات «ارث» و «وصیت» در قرآن به کار می‌برد و با تحلیلی مفهومی-‌تاریخی نشان می‌دهد که فقه، صنعتی ساخته‌ فقیهان برای تاریخ‌زدایی (dehistoricization) و بافتارزدایی (econtextualization) از متن‌های بنیادی و دوره‌ آغازین تاریخ اسلام است. تکنیک‌هایی مانند «اجماع» و استدلال‌های منسوخ فقهی، فاقد مشروعیت تاریخی و وجاهت روش‌شناختی است و بیش‌ از آن‌که در شناخت درست اسلام گرهی بگشاید، منافع طبقه‌هایی اجتماعی مانند فقیهان را پاسداری می‌کند. هدف اصلی نقد عقل اسلامی، رهانیدن ذهنیت مسلمانان امروز از جزمیت‌های فکری و مرجعیت‌های دینی است؛ کمک به اندیشیدن انتقادی درباره‌ گذشته و آینده‌ خود و سرانجام، سهم داشتن خلاقانه در جریان جهانی دانش و جنبش‌های برابری‌خواهانه و آزادی‌خواهانه. افق‌های نوینی که ارکون در مطالعات اسلامی گشود، همچنان برای پژوهشگران الهام‌بخش است؛ ولی آثار او به دلایل گوناگون دشوار و نیازمند آشنایی پیشین با بنیادهای فکری این اندیشمند فرانسوی-الجزایری‌تبار است. مترجم این جستار، مهدی خلجی، افزون بر پیش‌گفتاری درآمدگونه درباره‌ رویکرد و روش ارکون در اسلام‌شناسی، چند نوشته و ترجمه‌ دیگر نیز در این کتاب گنجانده است تا شاید بهره‌ خواننده‌ مشتاق به آشنایی با نوآوری‌های ارکون در مطالعات اسلامی بیش‌تر شود.

عقلانیت کاربرد عقل و حضور آن در فرهنگ و جامعه است که گونه‌‌های مختلفی دارد؛ همچون عقلانیت ابزاری، انتقادی و عقلانیت اسلامی. مسئله این تحقیق تبیین چیستی، کارکردها و نقد عقلانیت سلفی است که در این تحقیق تلاش می‌شود با روش توصیفی و تحلیلی منظرگاه آن نسبت به فهم آموزه‌ها و گزاره‌‌های دینی، بیان گردد. یافته‌‌های تحقیق نشان می‌دهد که اساس نظام اندیشگی و عقلانیت سلفی را اهتمام جدی به دو منبع مهم شرعی یعنی «کتاب» و «سنت» و یک روش برجسته استنباطی یعنی منهج «سلف»، شکل می‌دهد. آنان به‌صورت متناقض‌ باآنکه به‌صورت نظری قیاس و استحسان و استصلاح را به‌عنوان قواعد و اصول اجتهادی‌شان، می‌پذیرند؛ اما در مقام عمل چنان شروط محدودکننده‌ای را پی می‌ریزند که درواقع پای «عقل» از ورود به این روش‌های اجتهادی کوتاه می‌گردد و این اصول به قواعد بسیار محدود فقهی در دایره متون و نصوص، تنزل مقام می‌یابند و از «اصول اجتهادی کارآمد» به «قواعد زائد و غیرضروری» تغییر شکل می‌دهند.

یکی از دغدغه‌‌های اصلی سنایی، وجوه تقابل و اشتراک میان عقل و شریعت است. اظهار نظرهای متنوع و گوناگون سنایی دربارة عقل و شرع سبب شده است هم چنان که عده‌‌ای لقب حکیم بر وی نهاده‌‌اند، عده‌‌ای نیز او را شاعری متشرع به شمار آورند و‌‌ حتی گاهی او را در زمرۀ خردستیزان بدانند. به نظر می‌رسد دلیل اصلی این برداشت‌های متفاوت از دیدگاه سنایی نسبت به موضوع مذکور، توجه او به مراتب گوناگون عقل و شرع بوده است. پرسش اصلی این است که سنایی بیشتر چه معنایی از عقل و شرع را مدنظر داشته و تحت چه شرایطی عقل را بر شریعت یا شریعت را بر عقل ترجیح داده است. در این مقاله سعی خواهیم کرد با تکیه بر مطالعات کتابخانه‌‌ای، تناقض‌‌های ظاهری کلام وی را در این موضوع توجیه نماییم. به نظر می‌‌رسد سنایی نه تنها خردورزی و دین‌‌داری را در تعارض نمی‌‌دیده است و این دو را مکمل هم می‌‌دانسته است، بلکه معتقد به اتحاد عقل و شرع در مرتبه‌‌ای فراتر از صوت و حرف بوده است.

نویسنده این کتاب در مقدمه توضیح می‌دهد که چگونه این کتاب و انگیزه نوشتن آن در ذهن وی شکل گرفته است. وی در این باره می‌گوید: سر آغاز شکل‌گیری این کتاب از راهنمایی رساله‌ای در کارشناسی ارشد توسط نویسنده شروع شد، رساله‌ای که در دانشگاه آریزونا نوشته شد. من و وودوارد طی چندین سال مباحثاتی گسترده درباره تحولات جهان اسلام در دوران معاصر داشته‌ایم، به خصوص در مصر و جنوب شرق آسیا. بعدتر نیز دوی به این مباحثات اضافه شد. هر سه ما در این عقیده مشترک بودیم که مباحث الهیاتی معاصر در جهان اسلام ممکن نیست که توسط غیر مسلمانانی(و در این موضوع حتی مسلمانانی) که از دانش کافی از مناقشات و مذاهب کلامی در پنج قرن اول اسلام برخوردار نیستند، درک شود. این عقیده منجر به پیشنهاد رساله‌ای به آقای آتمایا در کارشناسی ارشد شد: رساله‌ای در ترجمه‌ی مقاله‌ای از معتزله درباره اساس عقلانی الهیات، با تقریظی مختصر در رابطه با دلالت‌های این متن برای مباحثی که در میان گروه‌های مسلمان و روشنفکران مسلمان اندوزی در دوران معاصر در جریان است. متنی که من به آقای آتمایا برای ترجمه پیشنهاد کردم کتاب الاصوال‌الحکمه قاضی عبدالجبار معتزلی بود که ترجمه دوباره آن در فصل پنجم این کتاب آمده است. در این کتاب ابتدا آراء قاضی عبدالجبار و رساله‌ای از او و هم‌چنین توصیفی از اصول خمسه معتزله ارائه می‌شود. سپس مقاومت در برابر عقل‌گرایی و به خصوص ابن‌تیمیه مورد بحث قرار می‌گیرد. در پایان به مناقشات معاصرانی چون فضل الرحمان و هارون ناسوتیون (از روشنفکران به نام معاصر اندونزی ) و دفاع ناسوتیون از معتزله‌گرایی پرداخته می‌شود.

در اندیشه فلسفى، چه خدا را فاعل بالعنایه لحاظ کنیم (مانند مشّائیان)، چه او را فاعل بالرضا بدانیم (مانند اشراقیان) و چه با مبناى ملّاصدرا خداوند را فاعل بالتجلى فرض کنیم، واقعیت قدرت خداوند را علم تأمین مى‌کند. حقیقت «حیات» هم که علم و قدرت است؛ از این‌رو، در فلسفه اسلامى بحث از علم، مقدّم بر سایر صفات خداوند است. بسیارى از متکلمان در بحث علم خدا، علم واجب تعالى به ذات خود را به طور مستقل مورد بررسى قرار نداده و معمولا مطلب خود را از علم خدا به غیر، آغاز نموده‌اند. صدرالمتألّهین «علیم‌بودن خدا به ذاتش» را به طور مجزا ثابت کرده است. هیچ تردیدی نیست که علم شهودی الهی همه آفریده‌ها ‌را دربرمی گیرد و این علم به شکل احاطی می‌باشد، چنان که به شکلی بسیار دقیق و لطیف همه ابعاد و سطوح و مراتب را دربرمی گیرد و چیزی از آفریده‌ها ‌و حالات و صفات آن‌ها ‌بیرون از دایره این علم قرارنمی‌گیرد. با توجه به بررسی پیشینه های پژوهش مورد نظر، این نتیجه حاصل شد پژوهش حاضر، از جنبه های گوناگونی، پژوهشی و نو وجدید است، لذا نگارنده در این تحقیق بر آن بوده است تا به روش توصیفی – تحلیلی به بررسی علم الهی از منظر حکمت متعالیه و نقش اعتقاد به آن در سبک زندگی اسلامی بپردازد. از نتایج حاصل این تحقیق این است که علم واجب تعالى، هرگونه که تصویر شود، علم حضورى است؛ زیرا اثبات علم حضورى براى حق، مستلزم وجود جهت قوه در واجب تعالى مى‌باشد. خداوند در مرتبه ذات، به ذات خود عالم است و این علم، عین ذات اوست و تفاوت «علم او به ذاتش» با «علم مجردات دیگربه ذاتشان» نامتناهى است. خداوند در مرتبه ذات، به ما سواى خود علم دارد، که آن علم «علم قبل از ایجاد» نامیده مى‌شود.علم قبل از ایجاد» علمى است اجمالى در عین کشف تفصیلى. از نتایج این پژوهش این است که که معرفت نسبت به به این علوم خاصه حکت متعالیه می تواند انسان بصیر را در چگونگی رفتار و منش و بینش به طور چشمگیر تحت تاثیر قرار دهد. در قرآن کریم نشان داده شده است افرادی که با شناخت این علم رسیته اند، توانسته اند سبک زندگی خود را تغییر دهند. اصولا آگاهی تاریخی بر توانایی انسان نسبت به تغییر سبک زندگی می افزاید تا با به کار کیری تجربه زندگی دیگران زندگی خود را ارتقا بخشد.

عقل یکی از منابع مهم معرفت است. مکتب‌های گوناگون، در طول تاریخ، دیدگاه‌های متفاوتی درباره عقل مطرح کرده‌اند. در نهج‌البلاغه، که یکی از منابع موثق نزد شیعه است، نقش عقل در کسب معرفت دینی مطرح شده است. در این مقاله نقش عقل در شناخت خدا از دیدگاه نهج‌البلاغه بررسی می‌شود. ابتدا به مفهوم‌شناسی عقل و تعریف آن می‌پردازیم و سپس جایگاه و ارزش عقل در نهج‌البلاغه را بررسی می‌کنیم. در ادامه میزان توانایی عقل در شناخت خدا را که شامل براهین عقلی دال بر وجود خدا است بررسی خواهیم کرد و در انتها محدودیت‌های عقل و ناتوانی آن در احاطه بر وجود خدا را می‌کاویم. نتیجه این پژوهش آن است که هرچند در نهج‌البلاغه، از ناتوانی عقل در احاطه بر وجود خدا سخن گفته شده، اما براهین عقلی نیز که بر وجود خدا دلالت دارد اقامه شده است.