جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علی‌رغم نظریه مشهور پراکنده بودن و عدم تناسب آیات سوره‌های قرآن، قرائت مستمر و متدبرانه سوره مبارکه حدید تردیدی برای مخاطبین قرآن باقی نمی‌گذارد که نه تنها همه آیات سوره از ارتباط لفظی و محتوایی عمیقی برخوردارند، بلکه پیرامون یک موضوع محوری به گونه‌ای متناسب در کنار هم قرار گرفته‌اند.سوره مبارکه «حدید» شامل چهار بخش است، که بخش اول به عنوان طلیعه سوره و بخش آخر به عنوان خاتمه سوره در نظر گرفته شده است.بخش اول با طرح تسبیح خدای متعالی و تبیین علم و قدرت او، زمینه دعوت به ایمان و انفاق را فراهم آورده است، به همین دلیل این آیات طلیعه سوره به شمار آمده است. آیات مزبور هم مالک بودن خدا را می‌فهماند و هم تصرف خدا در نظام تکوین را می‌فهماند، بنابراین آیات طلیعه برای آن است که بدانیم آن خدای متصرف در تکوین، امر به انفاق می‌کند (۱-۶) بخش دوم دارای دو مطلب است در ابتدا (آیات ۷ تا ۱۱) به ایمان و انفاق دعوت کرده و در ادامه (آیات ۱۲ تا ۱۵) بار دیگر و این بار به وسیله تبشیر و انذاری بر محور ایمان و انفاق، به این مسئله پرداخته است. از این بخش به خوبی فهمیده می‌شود که دعوت به انفاق در اینجا مطلب اصلی است و مراد از ایمان، ایمانی است که اثر آن در انفاق ظاهر شود. در بخش سوم پس از اصل توصیه به انفاق بر پایه ایمان حقیقی در بخش قبلی، با طرح مباحثی (آیات ۱۶ تا ۲۴) درصدد بیان فلسفه فردی انفاق است و دستیابی به حیات قلب و رهایی از قساوت و فسق را نتیجه انفاق و دوری از بخل می‌داند. از آیه ۲۵ به بعد، فلسفه اجتماعی انفاق، یعنی برپایی قسط و عدل بیان می‌شود. این آیات می‌فهماند که هدف از ارسال رسل و انزال کتب برپایی قسط و عدل در میان مردم است و قسط و عدل جز با نبرد با ظالم و متجاوز برپا نمی‌شود. بخش چهارم شامل آیات ۲۸ و ۲۹ می‌شود؛ که این دو آیه با دعوت مومنان به ایمان عملی، به منزله خاتمه سوره به شمار می‌رود، چون همانطور که از محتوای کل سوره برآمد این سوره درصدد دعوت به ایمان و انفاق، یعنی همان ایمان عملی است. بنابراین، این چهار دسته آیات سوره مبارکه حدید سرفصل موضوعاتی به شمار می‌روند که همگی حول محور «نهادینه سازی فرهنگ انفاق در جامعه و تشویق مومنان به گذشتن از دنیا در راه خدا» می‌باشد.کلید واژه: موضوع محوری، مقصد سوره، غرض اصلی سوره، وحدت موضوعی، سوره مبارکه حدید.

تفسیر ساختاری یکی از رویکردهای جدید عصر حاضر درتفسیر قرآن است؛ براین اساس ارتباطآیات در جهت تعیین هدف کلی و اهداف جزئی در هر سوره مورد شناسایی و تفسیر قرار می گیرد.در این روش، مفسر قبل از هر اقدامی تلاش می کند تا با ژرف اندیشی در محتوای هر سوره محوراصلی و هدف نهایی سوره را استخراج نماید و با دسته بندی آیاتی که در یک موضوع هستند وارتباط هر دسته با یکدیگر، ساختار سوره را ترسیم کند. روش تحقیق این پژوهش، تحلیلی توصیفی –با تکیه بر منابع تفسیری و حدیثی می باشد.

نگرش جامع گرایانه به سوره‌های قرآن یا «نظریة هدفمندی سوره‌ها» یکی از مباحث چالش برانگیز در حوزة علوم قرآن و تفسیر است که در دورة معاصر مورد توجّه ویژة قرآن پژوهان قرار گرفته است. در این نوشتار دلایل و دیدگاه‌های مخالفان و موافقان این نظریه ارائه شده است و در پایان دلایل مخالفان نقد و بررسی گشته است.

وجود انسجام حاکم بر اجزای سوره، چندی است مورد توجه قرآن پژوهان مسلمان در بین شیعه و اهل تسنن قرار گرفته است. از این نظریه به وحدت موضوعی سوره و یا هندسه سوره تعبیر می‌شود و نسبت به آن فواید و ثمراتی نیز شمرده شده است. با رجوع به قرآن و باز خوانی مجدد دیدگاه قرآن نسبت به خود می‌توان به نظریه ساختار چند بعدی سوره‌های قرآن رسید. قرآن خود را پیچیده‌تر از این می‌داند که در سوره‌های آن تنها یک موضوع محوری وجود داشته باشد. به بیان دیگر سوره‌های قرآن هر یک دارای موضوعات محوری در طول هم هستند که هندسه وار، یکپارچه و منسجم در یک سوره به هم تنیده و پیچیده شده‌اند. قرآن خود را دارای حقیقتی ملکوتی می‌داند که ارتباط و اتصال بین منبع ملکوتی که ام الکتاب است با متن عربی، به صورت کامل و حداکثری برقرار است و هر دو به صورت اجمال و تفصیل با هم متحدند و چون حقیقت ملکوتی دارای ابعاد مختلف است، این قرآن عربی نیز دارای وجوه متعدد معنایی و هندسه‌های مختلف در یک سوره می‌باشد.

در نگاشتة پیشین با نام «وحدت موضوعی در ترازوی نقد» (نک: پژوهش‌های قرآنی، ش55-54، ص206) به تفصیل ضعف دلایل این نظریه بیان شد؛ علاوه بر ناتوانی دلایل ارائه شده، می‌توان افزود دلایل و شواهدی وجود دارد که اثبات می کند تلاش برای موضوعی واحد برای تمامی سوره های قرآن، امری ناممکن است؛ «ناسازگارى این نظریه با اسلوب حاکم بر قرآن»، «فقدانِ معیار و میزانی مطمئن و فراگیر»، «دشواری و صعوبت دست یابى به غرضى واحد»، «فقدان اشارتى از معصوم(علیه السلام)»، «مقایسه قرآن با کتاب‌های علمی رایج بشری در دو حوزه محتوا و اسلوب»، «نزول تدریجی آیات قرآن»، «خطر تفسیر به رأی» و «تشتت آراى طرفداران نظریة وحدت موضوعی در تعیین غرض اصلى سوره‌ها»، از جمله دلایل و شواهدی است که در این نگاشته ارائه شده است.

به رغم وجود تنوع و تعدد موضوعات در بسیارى از سوره هاى قرآن که در نگاه ابتدایی، بدیهى می نماید؛ برخى قرآن پژوهان معاصر، معتقدند آن سوى این کثرت و تنوع ظاهرى، غرض و موضوع واحدى نهفته است و میان تمامى آیه هاى یک سوره و موضوعات به ظاهر پراکندة آن، پیوندى اجتناب ناپذیر و ناگسستنى با موضوع و غرض اصلى سوره برقرار است؛ آنان این ویژگى - وحدت موضوعى - را از معجزات برتر و مقتضاى بلاغت و حکمت الهى مى دانند. هرچند از سوی طرفداران این نظریه، تلاش هایی گسترده برای اثبات «وحدت موضوعی سوره های قرآن» انجام گرفته است، اما ضعف ها و کاستی هایی در دلایل ارائه شده وجود دارد که مانع از پذیرش این نظریه خواهد شد. در این نگاشته دلایل و شواهد این نظریه نقد و بررسی می شود. افزون بر کاستی های موجود در دلایل این نظریه؛ ناسازگارى نظریه با تنوع آشکار موضوعات در بسیارى از سوره ها؛ فقدان معیاری اطمینان بخش؛ خطر تفسیر به رأى؛ دشوارى دست یابى به موضوع اصلى در هر سوره، فقدان اشارتى در قرآن و کلام معصوم، تشتت و اختلاف فراوان در موضوعاتی که از سوی طرفداران این نظریه برای هر سوره معرفی شده است، به مثابة دلایلی هستند که به نفی و انکار نظریة وحدت موضوعی می انجامد.

وحدت و انسجام مضمونی در قرآن رهیافتی نو در تفسیرنگاری معاصر است که آن را از سنت کهن تفسیر قرآن متمایز می‌سازد. در این رهیافت دغدغة مفسر تنها تفسیر واژگانی آیات قرآن نیست، بلکه می‌کوشد نشان دهد که میان آیات و سوره‌های قرآن یکپارچگی و انسجام محتوایی و ساختاری وجود دارد. با اینکه رگه‌هایی از این قبیل تلاش‌ها در آثار برخی مفسران پیشین نیز دیده می‌شود، اما تفاوت تلقی و انگیزه‌ها به تمایز اساسی میان تفسیرهای قدیم و جدید انجامیده است. از جمله چهره‌های شاخص این رهیافت نوین، مفسر سوری سعید حوی است که در تفسیر خویش نظریه‌ای کاملاً بدیع و جامع در این باب عرضه داشته است. در این نوشتار کوشش شده با بررسی کتاب «الأساس فی التفسیر» جنبه‌های نظری و عملی نظریة سعید حوی در زمینة وحدت مضمونی و ساختاری قرآن شناسایی شود. نظریة وحدت دو سطح دارد: الف) در سطح سوره‌ها (پیوندهای مضمونی و ساختاری موجود بین سوره‌های قرآن)؛ ب) در سطح آیات (پیوندهای لفظی و معنایی موجود بین آیات هر سوره). شاخصة نظریة حوی، مبنا قرارگرفتن سورة بقره برای فهم انسجام مضمونی دیگر سوره‌های قرآن است. در این نوشتار نشان داده شده که چگونه حوی از نشانه‌ها و قرائن لفظی و معنوی برای شناسایی و تعیین روابط معنایی و شکلی بین سوره‌ها و آیات بهره گرفته است. دست آخر، خواننده در می‌یابد که نظریة تفسیری حوی، با وجود خصلت بدیعش، بیش از اندازه دلبخواهی و ذوقی است، و اینکه مجموعة شواهد و ادلّه‌ای که وی برای اثبات مدعای خویش به کار بسته است، به‌سادگی در خدمت نظریه‌ای بدیل قابل استناد خواهد بود.

تأمّل بر روی ساختار معنایی سوره نبأ با تکیه بر کلام معصوم?، نشان از محور واحدی به نام ولایت امیرالمومنین? است. «نبأ عظیم» همان ولایت علیّ‌بن أبی‌طالب? است همان کسی که در روز قیامت از ولایت او پرسش می‌شود و بر سَر قبول ولایتش اختلاف پیش می‌آید. آنگاه در ادامه خداوند با اشارات لطیفی از اوصاف بهشت و جهنّم و فوج فوج شدن مردم در روز قیامت یاد آور وصف با عظمت امیرالمومنین7 می‌شود، آنجا که خود را «قسیم الجنّه و النّار» معرّفی می‌کند و هر کس بواسطه پذیرش و عدم پذیرش ولایت او در روز قیامت در غالب گروه‌هایی با امام هدایت، همان شخص امیرالمومنین7، و یا با امام ضلالت محشور می‌شوند.و در ادامه سخن، می‌فرماید: «و حال آن‌که هر چیزى را برشمرده، بصورت کتابى در آورده‏ایم» همان کتابی که مصداق حقیقی‌اش، امیرالمومنین7 را به طور تمام و کمال و با وصف احصاء همه چیز در کتاب معرّفی می‌کند به عبارتی علم به کتاب در وجود امام مبین همان نبأ عظیم، قسیم الجنّه و النّار، امیرالمومنین7 احصاء گشته است.

یکی از قرائنی که در فهم آیات قرآن کریم و پی بردن به مقصود خداوند نقش دارد، قرینه سیاق یا دلالت سیاق است. برخی اهمیت آن را تا حدی می دانند که گفته اند دلالت سیاق از بزرگ ترین قراینی است که بر مراد متکلم دلالت دارد؛ هر که آن را نادیده انگارد در دیدگاه خود گرفتار خطا خواهد شد. با این حال در تعریف و حدود و شرایط قرینه سیاق در علومی که بایسته طرح این موضوع در آن علوم است، به صورت روشن نقد و بررسی نشده است. در این مقاله ضمن بیان اهمیت دلالت سیاق، تعاریف سیاق، انواع سیاق در قرآن و شرایط تحقق آن در آیات مطرح می شود.

وحدت موضوعی و به دنبال آن، تناسب و ارتباط میان آیات و سوره های قرآن کریم از جمله مباحثی است که در سالهای اخیر، توجه قرآن پژوهان را به خود جلب کرده است. یکی از مفسرانی که در بحث های تفسیری خویش، این نظریه را با نگاه ویژه ای دنبال کرده، سعید حوی، مولف کتاب «الاساس فی التفسیر» است. وی در جانبداری از نظریه وحدت موضوعی قرآن، معتقد به یگانگی مفهومی تمام سوره ها در مجموع سوره بقره است. در این مقاله، پس از باز نمودن روش حوی در تفسیرش، سوره احزاب از این تفسیر مورد تحلیل و بررسی قرار می گیرد؛ از آن جهت که شیوه وی در تفسیر این سوره، با تفسیر دیگر سور تفاوت دارد و هم زمان، میان چهار سوره (بقره، احزاب، نساء و مائده) ارتباط برقرار کرده است. هدف این پژوهش بررسی روابط میان سور مذکور و تاثیر روش مفسر فوق الذکر در فهم و تفسیر قرآن است. از جمله نتایج این پژوهش پی بردن به فقدان معیاری مطمئن و فراگیر از جانب این مفسر برای تفسیر تمام قرآن و اعمال سلیقه و رای شخصی او در بیان ارتباط آیات و سور است.