جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پارادوکس «نور سیاه» در آثار عارفانی همچون نوشته های عین­القضات و احمد غزالی، رمزی عارفانه برای اموری چون ذات حق تعالی یا دیدنی نادیدنی، حجاب ذات، بالاترین نورها و جامع انوار حتی نمادی از ذات ابلیسدر مقابل نور سفیدکه تمثیل نور محمدی(ص) است، کاربرد دارد. در عالی­ترین مصادیقش افزون بر ذات الهی، در بسیاری موارد تجسم انسان کامل و عارف واصلی است که همچون آهن گداخته، صفات آن مثل سیاهی، سردی و سختی را در اثر مجاورت آتش از دست داده سرخ، نرم و داغ شده است؛ در حالی که مثل آتش است، عین آتش هم نیست؛ از طرفی دیگر آهن هم نیست. با اینکه سر تا پا الهی شده ولی خدا نیست گرچه همان انسان قبل نیز نیست. او به مرحله ی «انسان خدایی» رسیده است و همانند خورشیدی که در نیمه شب جهان مادی می درخشد باعث روشنی و هدایت می­گردد. او مظهر «کنت کنزا مخفیا» و «نور علی نور» است که تمام رنگ­ها را با ریاضت در خُم وحدت یک­رنگ کرده به رنگ سیاه یا نور ذات رسیده است.

بر پایه ی نسبت خرقه ی شاه نعمت الله ولی در شجره نامه اش، طریقه ی احمدغزالی که رفتن این طریقت به مغرب از مسلّمات تاریخ است با چند واسطه به شیخ ابومدین در تلمسان الجزایر می رسد. وپس از او نیز با میانجیگری مشایخی به شاه نعمت الله ولی در ایران می رسد. ابن عربی به عنوان پدرعرفان نظری، ابومدین را در جای جای نوشته-هایش گرامی داشته و با عنوان شیخنا یا ابوالّنجا از او یاد می کند. فخرالّدین عراقی صوفی مکتب خراسان نیز پس از فراگرفتن فصوص الحکم نزد صدرالدین قونیوی کتاب خود به نام لمعات را بر سنّت سوانح العشاق احمدغزالی می نویسد که قونیوی پس از خواندن لمعات آن را شرح فصوص معرفی می کند. با یافتن مستنداتی دالّ بر نسَب طریقتی شاه نعمت الله می توان بر گسترش طریقت شیخ احمدغزالی تأکید کرد که بیشتر در قالب آثار نوشته شده ی پس از ابومدین قابل مشاهده است. نوشتار پیش رو به یکی از این زنجیره ها یعنی شیخ ابوالبرکات، شاگرد شاگردِ احمدغزالی اختصاص دارد. احتمالها مورد بررسی قرارگرفت و میزان اعتبار آنها با یادکرد دلیلها مشخص شد.

سوررئالیسم مکتبی است که حدود یک قرن پیش توسط آندره برتون در فرانسه بنیان گذاری شد . این مکتب از آرا و اندیشه های فروید ، هگل ، عرفان شرقی و مکاتب ادبی قبل از خود علی الخصوص دادائیسم تأثیر پذیرفته است . از مهمترین اصـول و مولفه های این مکتب می توان از نگارش خودکار ، توجه به خواب و رویا ، دیوانـگی ، امر شگفت و جادو ، اشیاء سوررئالیستی ، تصادف عینی و طنز نام برد .با نگاهی به مکتب سوررئالیسم و عرفان شرقی ، علی الخصوص عرفان اسلامی ایرانی ، این نکته توجه ما را به خود جلب خواهد کرد که این اصول به گونه ای در عرفان اسلامی ، به ویژه ادبیات صوفیانه و عرفانی ایران به صورت گسترده ، اما با تفاوت هایی وجود داشته است . از مهمترین آثاری که می توان نمونه هایی از این ویژگی ها را در آن ها مشاهـده کرد ، مجموعه آثار فارسی احمد غزّالـی و تمهیـدات عین القضات همـدانی است . این آثـار از نظـر کاربرد ویژگـی ها و اصـول سوررئالیستی دارای خصوصیـات ویـژه ای می باشند . هدف از این پژوهش ، بررسی و تحلیل جلوه هایی از اصـول و مولفه های سوررئالیستی در این آثار و همچنین بیان همسانی ها و ناهمسانی های موجود میان این دو مکتب و پرداختن به شیوه و میزان کاربرد و تفاوت های موجود میان این آثار است .

احمد غزالی عارفی است متفاوت از بسیاری از عرفای پیشین. وجه تمایز وی به سبب محوریت عشق در عرفان بوده است؛ عشق در عرفان به مانند بذری است که ابتدا توسط صوفیان خراسان از قبیل بایزید بسطامی، ابوالحسن خرقانی و... کاشته و بعدها در کتب احمد غزالی شکوفا شد. اگر بخواهیم تصوف احمد غزالی را به عنوان مهمترین شاخص آن بگوییم باید آن را مظهر عشق بخوانیم.به عقیده‌ی او، حقیقت عشق از جمله اموری است که فقط از طریق ذوق می‌توان به آن دست یافت. واژه‌ها از اینکه بتوانند معنای واقعی عشق یا حقیقت مربوط به آن را بیان کنند قاصرند و زبان از گفتن آن الکن است.وجه تمایز احمد غزالی در این است که او از عشق به‌گونه‌ای سخن می‌گوید که چه عاشق خدا باشد، چه انسان، فرقی نمی‌کند و چه معشوق خدا باشد یا انسان باز تفاوتی ندارد، صرفا از مراتب عاشقی و معشوقی به طور مطلق بحث می‌شود. محدودیتی در موجودات و مفاهیم ندارد و می‌تواند در حوزه‌هایی غیر قابل تصور ظهور کند. او کلمه‌ی مجاز هم در مورد عشق انسانی بیان نمی‌کند، آن را حق می‌داند و تفاوت را در راستای شدت و ضعف می‌بیند. وی عاشقی است اهل صحو؛ همچنان‌که عشق در تمام عرفان وی به عنوان یک ویژگی بارز درخشان است، افراد را به پیروی از شرع و برپایی امور شرعی فرا می‌خواند.شرایط اجتماعی غزالی به گونه‌ای است که زمینه را برای ایجاد عشق و محبت و ایجاد میل و رغبت به سوی آن ایجاد می‌کند.او می‌خواهد بگوید انسان در این جهان چه وضعی دارد و چه باید بکند. انسان را برای بندگی خلق کرده‌اند. این جهان به خودی خود غایت نیست. مرحله‌ای است که خود را برای رفتن به مراحل بالاتر باید آماده کرد یا به عبارتی مرحله‌ای است که باید در آن برای آخرت بذر پاشید. انسان باید از زندگی دنیا برای آخرت استفاده کند. در این جهان چند روز به او مهلت داده‌اند که حتی عمر نوح هم داشته باشد در برابر جهان باقی ناچیز است. از او خواسته‌اند به غیر از خدا به چیز دیگری نیندیشد، ولی دلبستگی او به امور دنیوی انسان را به جایی می‌رساند که از انجام گناه ابایی ندارد و باعث حجاب بین او و آن جهان می‌شود که برای آغاز سفر معنوی خود باید این حجاب را بردارد. او سعی می‌کند که امید انسان را به دنیا قطع کند. انسان در این دنیا وضع معلومی ندارد و تکلیفش هم معلوم نیست، آمدنش به اختیار نبوده، مدتی در آن می‌ماند و بعد با اکراه اینجا را ترک می‌کند.عین‌القضات همدانی (525-492 میانه ه.ق)، حکیم، نویسنده، شاعر، مفسر قرآن، محدث و فقیه که به زبان‌های فارسی، عربی و پهلوی میانه آشنایی داشت و در عین حال در عرفان و تصوف در بالاترین جایگاه قرار داشت نیز اینطور استنباط می‌کند که خدا به ذات خود عشق می‌ورزید و آن را دوست داشت که همان وحدت ذات است. خواست که این عشق و محبت به ظهور رسد؛ «یحبهم» (مخلوقات را خلق کرد و در میان آنها محبت را پدید آورد، در نتیجه آنها هم به خدا عشق ورزیدند)، «یحبونه» (محبت خدا در دل‌هایشان قرار گرفت که می‌توان آن را کثرت در عین وحدت نام نهاد چون از عالم مخلوق به سمت خالق حرکت می‌کند.) همدانی عارفی است که عشق مجازی را پرتوی از عشق واقعی می‌داند و در این زمینه سخنانی نیز بیان کرده است. وی معتقد است انسان می‌تواند همواره برای رسیدن به نهایت کمال از عشق به مخلوق شروع کند. این اعتقاد او زمینه‌ای برای گسترش و ترویج پیدا کردن این عقیده در دوره‌های بعدی شد. وی در حالی که انسان را به عشق ورزیدن به محبوب و معشوق واقعی تشویق می‌کند، از عشق مجازی هم نیز دم می‌زند. در این زمینه نیز پیروانی به دست می‌آورد که از نظر عقیده با عین‌القضات نظری یکسان دارند. او مسیر را هموار می‌کند تا اینکه بسیاری از افراد دیگر قدرت بیان این موضوع را در نگارش خود داشته باشند. اگر آنها هم چیزی در این مورد به زبان می‌آورند نشأت گرفته از وجود اوست که مسیر را برایشان آماده ساخته است. عین‌القضات همدانی رسیدن به معشوق را آسان نمی‌بیند، ولی عقیده دارد که می‌توان از عشق مجازی به راه‌حل این مشکل دست یافت. او حضرت محمد(ص) را به عنوان یکی از این عشق‌های مجازی معرفی می‌کند که نماینده خداست برای رسیدن به حقیقت. او پیامبر را نماینده‌ای از جانب خدا می‌داند که باید از این عشق شروع کرد و به ذات اقدس الهی رسید. باید از وسیله استفاده کرد. او خداوند را بسان خورشیدی می‌داند که بشر توان نگاه مستقیم به آن را ندارد، مگر از طریق مدد جستن از وسیله‌ای دیگر برای رسیدن به مقصود و بهره بردن از این منبع نور. او پیامبر را همان وسیله توصیف می‌کند که می‌توان با آن به معشوق نگاه کرد؛ به عبارت دیگر پیامبر بهترین دستاویز برای رسیدن به عشق لایتناهی پروردگار است.

از جمله شخصيت های كم نظيری كه در قرن پنجم هجری پا به عرصه وجود نهاد، احمد غزالی است. اين شخصيت با آن كه تاثير فراوانی در ادب فارسی و عرفانی از خويش برجای نهاده است اما آن چنان كه سزاوار و شايسته بود شناخته نشده است. از احمد غزالی آثار متعددی بر جای مانده است اما كتاب سوانح العشاق او از ارزش و اهميت خاصی برخوردار است؛ زيرا زبده افكار و مهمترين انديشه ها و تفكرات او را بايد در اين كتاب سراغ گرفت. سوانح از گنجنه های با ارزش ادب فارسی محسوب می شود كه در باب عشق و حالات گوناگون آن به رشته تصنيف در آمده است. نثر اين كتاب در بسياری از موارد به شعر نزديك شده و با احساسات و تخيلات شاعرانه گره خورده است. وجد و شور ذوق و سرمستی نويسنده را كاملا می توان از سطر سطر جملات كتاب مشاهده نمود. بسياری از حقايقی كه در سوانح بيان شده حاصل تجارب چندين و چند ساله غزالی در امر سير سلوك است. او نه تنها در مسير عشق و عرفان صاحب نظر است بلكه در علم روانشناسی و موشكافی روان افراد نيز از تبحر استادی خاصی برخوردار است. در باب اهميت و ارزش اين كتاب همين بس كه در آثار مشهور بعد از خود تاثير بسزايی بر جای نهاده است. با آنكه محور اصلی اين كتاب در باب عشق است اما بسياری از حقايق و اصطلاحات عرفانی با ديدی كاملا روشن بينانه و مبتكرانه مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.

این جستار به تحلیل و بررسی تاملات مرگ اندیشانه در متون مهم منثور صوفیانه تا قرن پنجم هجری می پردازد. پژوهش حاضر نشان می دهد که مرگ اندیشی در متون عرفانی قرن پنجم هجری در مقایسه با متون عرفانی سده های پیش از آن بسامد بیشتری دارد. این نکته می تواند نشان دهنده عمق و اصالت تجربه های صوفیان و عارفان و اراده معطوف به مرگ در وجود آنان باشد. سویه دیگر این بررسی نشان می دهد که در آثار صوفیان اهل قبض که متصف به مقام خوف بودند، مرگ هراسی نمود بیشتری دارد، ولی در آثار صوفیان اهل بسط و سکر، پدیده مرگ دوستی بیشتر تجلی یافته است.

طریقه شاه نعمت اله ولی بر اساس آنچه در کرسی نامه ها آمده است به احمد غزالی (د 520 ق)، از عرفای مکتب خراسان و قطب سلسله معروفیه، منتهی می شود. این طریقه در مغرب عالم اسلام گسترش یافته و با چند واسطه به ابومدین (د 594 ق) در تلمسان الجزایر رسیده و سپس تا شاه نعمت اله ولی (د 834 ق) امتداد پیدا کرده است. نام ابومدین به عنوان شیخ ابن عربی به کرات در نوشته هایش مشاهده می شود. بنابراین با یافتن مستنداتی دال بر نسب طریقتی شاه نعمت اله ولی می توان گسترش طریقت احمد غزالی را از ایران به مغرب عالم اسلام، به واسطه شیخ ابومدین، پی گرفت. نوشته حاضر به یکی از این زنجیره ها یعنی شیخ ابوالفضل بغدادی، جانشین احمد غزالی، پرداخته است. احتمال ها برای تعیین هویت حقیقی او بررسی شده و میزان اعتبار آنها با بیان دلایل مشخص گردیده است.

ابوالحسن علی بن عثمان هجویری (درگذشته حدود 470 ق) و احمد غزالی (درگذشته 520 ق) هر دو از یک دستگاه فکری برآمده و هر دو جزو خانواده اشاعره اند. اما خاستگاه معرفتی آن دو از یکدیگر متمایز شده است. از این رو، قلمرو دلالت معنا و کارکرد زبان در آثار ایشان، کشف المحجوب و سوانح العشاق، متفاوت است. «رویت» واژهای کلامی و کلیدی در کشف المحجوب است که با ورود به گفتمان عرفانی غزالی در پوشش استعاری «جمال» در می آید و انتقال از واقعیت به استعاره و از تک معنایی به چند معنایی صورت می گیرد. هجویری آشکارا و عریان به بحث رویت می پردازد اما غزالی از کارکردهای استعاری رویت بهره می گیرد: جمال و خوشه های تصویری مرتبط با آن یعنی انسان، دل، آفتاب، آینه و جز آن. در این مقاله، به دیدگاه های این دو عارف در باب «رویت» و سبک بازتاب آن در دو متن کشف المحجوب و سوانح العشاق پرداخته می شود.

زبان تنها ابزار انسان برای بیان دقیق جهان تجربی او است. هر کس جهان را به گونه ای خاص در می یابد و آن را با زبانی ویژه گزارش می کند. با توجه به این اصل می پنداریم که زبان در سوانح، بیانگر تجربیات منحصر به فرد احمد غزالی است. در این مقاله برای تعیین دقیق جایگاه پیام زیباشناختی متن سوانح، آن را با توجه به نظریه ارتباط یاکوبسن بررسی و تحلیل می کنیم تا نشان دهیم زبان در این کتاب، اگرچه برای ایجاد ارتباط به کار رفته است، در آن معنا و دریافت آن به تاخیر می افتد. از آن روی که ابزارهای زیبایی شناختی زبان، در به تاخیر انداختن معنا و دریافت آن موثرند، در بررسی نقش ادبی متن به برجسته ترین ابزارهای تبدیل زبان به ادبیات، نظیر حکایت، تمثیل، تشبیه، استعاره و تشخیص به اختصار اشارت رفته است.

رساله های سوانح العشاق احمد غزالی و عبهرالعاشقین روزبهان بقلی شیرازی از جمله رساله هایی هستند که به لحاظ موضوع، شیوه بیان، چگونگی به کارگیری زبان، و محتوا مشترکات زیادی دارند. خوانش همزمان و مطالعه بینامتنی این دو رساله می تواند شناخت ما را از قابلیت های این آثار دگرگون سازد و با ویژگی های مشترک یا منفرد آن ها آشنا نماید. بعد از مطالعه بینامتنی این دو رساله طبق نظریه ژرار ژنت، معلوم شد که عبهرالعاشقین به اشکال صریح، غیرصریح و ضمنی در ساختار کلی و جزئی، اعم از گزینش واژه، عبارت، اعلام، تلمیح به آیات و احادیث و داستان ها و بسیاری از اصطلاحات عرفانی و حتی تفکر حاکم بر اثر تا حد زیادی از سوانح العشاق متاثر بوده است. با وجود ویژگی گفت و گو مندی و چندصدایی در این دو رساله، هر یک دارای ویژگی های منفرد خاصی نیز هستند و رابطه بینامتنی آن ها وسیع تر از قیاس و تطبیق و برداشت مستقیم از متون پیشین است.