جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هدف پژوهش حاضر تحلیل مضمونی دلالت‌های سوره توبه درباره معاهدات سیاسی است. در این راستا، با دو روش تحلیل مضمون و تفسیر موضوعی، با رسیدن به شبکه مضامین معاهدات، نظر جامع اسلام ارائه شده است. با کاربست این دو روش، 19 مضمون پایه در مورد معاهده و جنگ، و 4 مضمون سازمان‌دهنده، و 2 مضمون فراگیر بدست آمد که از برآورد آن، کلان سیاست سوره توبه در مورد معاهدات، در دو جنبه قواعد کلّی و عام، و دستورات عملیاتی و تاکتیکی معاهدات تبیین گردید، و در سایه آن تبیین بایسته‌های معاهدات از نظر اسلام انجام شد. قواعد حاکم بر معاهدات و دستورات عملیاتی که این سوره بیان می‌‌کند، عبارتند از: (1) معاهده در شرایطی که تشخیص آن با حاکمیت است، مطلوب بوده و برای تقویت ارکان نظام ضروری است. (2) دستگاهی در حاکمیت باید مسئولیت شفاف‌سازی روابط خارج از جامعه ایمانی را به عهده بگیرد، و این روابط را رصد کند، و محاسبات و برنامه‌ریزی‌های خود را با توجه به داده‌های نهادهای نظارتی مدیریت کند. (3) هیچ یک از بندهای توافقنامه نباید ذلّت و خواری را بر جامعه ایمانی و دستگاه حاکمیت تحمیل کند، و آنها را در موضع ضعف قرار دهد، چراکه نگاه اسلام به معاهدات طریقی است، و برای تقویت ستون‌های نظام است. (4) در صورت هرگونه کارشکنی و خیانت در معاهدات، با طرف مقابل به شدت برخورد شود، تا حساب کار دستشان بیاید، به نحوی که در محاسبات بعدی تصمیمی مبتنی بر اضرار بر نظام سیاسی نداشته باشند. (5) نظام اسلامی باید در طول پروسه معاهده، نهادی جهت ساماندهی پناهندگان از دشمنان ایجاد کند، و از تربیت و آموزش آنها در تبلیغ و اعتلای کلمه توحید استفاده نماید. (6) نظام حاکمیت و جامعه ایمانی باید تمام حرکت دشمنان را در پیگیری بندهای معاهده رصد کنند، و از هرگونه اقدام ساده‌لوحانه که جنبه اضرار به نظام را دارد، دوری نمایند، و به جای ساده‌اندیشی، عقلانیت و دستورات حاکمیت را مبنای کارهای خود قرار دهند. (7) در صورت نقض عهد طرف مقابل، مومنین باید از حاکمیت دین و نظام اسلامی دفاع کنند. نباید انتظار کمک غیبی از سوی خدای متعال داشت، بلکه باید مردم در این حرکت اصلاحی قرار بگیرند، و امداد الهی را نصیب حال خود کنند.

از آیات قرآن و از جمله آیه 101 توبه برمی‌آید که در دوره رسول‌خدا، گروهی منافق ناشناخته که در حقیقت کافر بودند، در میان دیگر مسلمانان حضور داشته و از صحابه شمرده می‌شدند. این پژوهش به صورت تحلیلی و کتابخانه‌ای در صدد پاسخ به این پرسش است که آیا به اقتضای ادلّه قرآنی، منافقان ناشناخته در میان مسلمانان حضور داشته‌اند یا خیر؟ و کمیّت این حضور- از جهت پرشماری و کم‌شماری- چگونه بوده است؟ و آیا حضور منافقان ناشناخته در میان مسلمانان با حکم به عدالت همه صحابه سازگار است؟ در این پژوهش، بر پایه ادلّه قرآنی، حضور منافقان ناشناخته و نیز پرشماری آن‌ها در میان صحابه ثابت شده است؛ همچنین ناسازگاری این حضور با عدالت همه صحابه به اثبات رسیده است؛ زیرا کفر با عدالت سازگار نیست و از این رو نمی‌توان احکام مترتّب بر عدالت همه صحابه از جمله جواز تأسی به همه آنان را ملتزم شد.

بر پایه آیه 18 فتح، بیعت رضوان عرصه اعلان رضایت الهی از بیعت کنندگان و نزول سکینه الهی بر آنان است. بر پایه آیه 26 توبه، غزوه حنین عرصه نزول سکینه الهی بر جنگجویان مسلمان است. در تعیین گستره مشمولان رضایت و سکینه الهی، دو دیدگاه تعمیم و تخصیص میان مفسران وجود دارد. علامه طباطبایی با استناد به روایتی از ابن عباس و برخی از قراین، به نظریه تخصیص؛ عدم شمول رضایت و نزول سکینه نسبت به همه بیعت کنندگان در بیعت رضوان و عدم نزول سکینه بر همه جنگجویان مسلمان در حنین، قائل است. نگارنده با روش تحلیلی انتقادی، ادله نظریه تفسیری ایشان را مورد تحلیل قرار داده و نظریه تعمیم و شمولیت رضایت و عمومیت نزول سکینه بر تمامی بیعت کنندگان در شجره رضوان و نیز نزول سکینه بر همه مجاهدان حنین را هماهنگ با اصول و قواعد تفسیری دانسته و نتیجه گرفته است که نه بی وفایی ها و عهدشکنی های مربوط به جریان غدیر و نظیر آن، منافاتی با رضایت و نزول سکینه در یک مقطع خاص زمانی چون بیعت رضوان دارد و نه فرار آنی و موقّتِ همراه با توبه، در جنگی مثل حنین، مانع نزول سکینه بر فراریان تائب است.

توجه به روایات تفسیری در ذیل آیات، تشکیل «خانواده حدیث» و نیز دقت در نوع دستوری عبارات و واژگان در زبان عربی و نقش آن ها در جمله، از جمله راهکارهای فهم دقیق آیات قرآن کریم است. یکی از این موارد، دقت در ترکیبات اضافی (مضاف و مضاف الیه) در زبان عربی است که انواع مختلفی دارد و گاهی ظاهر الفاظ، به دلایل گوناگون از جمله إعراب تقدیری و اضافه موصوف به صفت، مخاطب را در صورت عدم دقت به چنین مواردی، دچار اشتباه ساخته و از فهم مراد دقیق متن باز می دارد. این مطالعه سعی دارد تا با کاربست این موارد در آیه 61 سوره توبه و با تکیه بر تعبیر «... قل أذن خیر لکم ...» کارآیی آن ها را در ترجمه و فهم متون دینی روشن تر سازد. بر این اساس, تعبیر «أذن خیر» نوعی ترکیب اضافی (اضافه موصوف به صفت) است که به معنای خوش بین بودن پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله ) نسبت به افراد جامعه می باشد و مراد از آن با توجه به روایات، ارتباط تنگاتنگ ایشان با امیرالمؤمنین (علیه السّلام) و توجه ویژه نسبت به آن حضرت است.

جریان های فکری مختلفی در جهان اسلام قرآن کریم را کانون توجه خویش قرار داده و برخی با توجه به ظاهر آیات و قابلیت چندوجهی بودن آن، زمینه را برای برگزیدن و تفسیر آیات به نفع خویش فراهم ساخته اند که از جمله آن آیات آیه «قُلْ لَنْ یُصِیبَنا ...» است. اهل سنت در تفسیر این آیه به دو دسته تقسیم شده اند. اکثر مفسران اهل تسنن معتقدند آیه راجع به احاطه علم و اراده خداست که همه چیز را نوشته شده در لوح محفوظ معرفی می کند. در مقابل مفسران اندکی از اهل تسنن ازجمله میبدی و فخر رازی؛ با استناد به ظاهر آیه چنین پنداشته اند که این آیه با جهان مبتنی بر اسباب و مسببات و انسان متکی بر اختیار و اراده ناسازگار است. ازاین رو پژوهش حاضر بر آن است تا با اتکاء به تفاسیر شیعه، این قول را استوار سازد که این آیه هیچ دلالتی بر جبر نداشته و با اصل آزادی اراده و اختیار انسان نیز منافات ندارد و این انسان است که می تواند با قوه اراده و اختیار راه سعادت و کمال را بپیماید.

آیه 40 سوره توبه معروف به آیه غار به علت اشتمال آن نسبت به قضیه مصاحبت ابوبکر با پیامبر؟صل؟ در غار میان مفسران امامیه و اهل تسنن مورد بحث بوده است. هدف از این نوشتار، تحلیل و تبیین ادله تفسیری فریقین و داوری بین آن‌ها با تأکید بر مناظره منقول از شیخ مفید می‌باشد که براساس گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای از تفاسیر شیعه و اهل تسنن و برخی کتب کلامی مرتبط و روشب توصیفی _ تحلیلی آن‌ها به گونه تطبیقی و توجه به اشتراک‌ها و افتراق‌ها و سپس قضاوت بین دلایل انجام گرفته است. استفضال برای ابوبکر توسط مفسران عامه با ایرادهایی مواجه است؛ مانند مصداقیّت عبدالله بن بکر به جای او؛ روایت عایشه در عدم نزول آیه درباره او و خاندانش مگر حادثه افک؛ حضور ابوبکر در نماز جماعت سالم بن حذیفه در قبا هم‌زمان با وقوع حادثه غار. با لحاظ ادبیات مناظره علمای شیعه در مقام تفسیر یا جدل با مخالفان، دیده می‌شود که اولاً، منطق بر این استدلال‌ها حکم‌فرماست؛ ثانیاً، ادب مناظره نیز رعایت شده است؛ درصورتی‌که در این میان برخی مفسران اهل تسنن با تعصّب به تفسیر این آیه پرداخته‌اند.

در 17 سوره قرآن سخن از «قتال» به میان آمده است، این واژه در شکل‌های مختلف 158 مرتبه در بیش از 130 آیه بکار رفته است. در بیش از 20 آیه، خداوند مستقیماً به کشتن انسان‌ها امر می‌کند؛ علاوه بر آن واژه جهاد 32 بار در قرآن آمده است و 400 آیه در رابطه با جهاد نازل‌شده است. مهم‌ترین سؤال این پژوهش نوع نگرش به موضوع قتال و جهاد در سوره توبه است. به نظر می‌رسد با واکاوی در گزاره‌های برون‌متنی (گزاره‌های تاریخی، روایات اسباب نزول، ترتیب نزول) و گزاره‌های درون‌متنی (سیاق و فضای نزول) و تطبیق آن‌ها با اوضاع عمومی به‌ویژه مخاطب شناسی، اوصاف مردمی، رخدادها و شرایط ویژه‌ای که در مدّت نزول یک سوره وجود داشته بتوان به فهم عمیق و استوار قرآن کریم کمک کرد. هدف این مقاله که بامطالعه موردی و به‌صورت کتابخانه‌ای و تحلیلی صورت گرفته؛ شناخت و تحلیل جنبه‌های تفسیری؛ اعم از شأن و اسباب نزول، دلالت کلی آیه، نکات تفسیری، مبحث قتال و تناسب، درآیات سوره توبه با محوریت ﻗﺘﺎﻝ و جهاد است. به تناسب تحلیل های صورت گرفته می توان اذعان کرد رویکرد (قتال و جهاد) در سوره توبه آیات لحن شدیدتری به خود می‌گیرند.

اختلاف قرائات یکی از مباحث مهم علوم قرآن است که از دیرباز مورد توجه دانشمندان این علم و مفسران بوده است و نظرات مختلفی در مورد انواع آن و انتخاب قرائت صحیح ارائه شده که در این میان بررسی قرائات منسوب به ‌‌اهل‌بیتb از مباحث مهم و ضروری در فرهنگ پژوهش‌های صورت‌گرفته در علم قرائت است‌. محقق در این پژوهش در صدد است گزارشی از اختلاف قرائاتی که در سورۀ توبه از ‌‌اهل‌بیتb نقل شده را بیاورد و به این پرسش پاسخ دهد که قرائات ‌‌اهل‌بیتb چه تفاوتی با دیگر قاریان داشته و سند این روایات از چه میزان اعتباری برخوردار بوده و در این سوره فراوانی روایات ‌‌معصومانb چه مقدار است؟ در این سوره، جمعاً هفده روایت در اختلاف قرائات منسوب به معصومانg در تفاسیر یافت شد که یک مورد آن دارای سند و بقیه سند صحیح ندارند‌. گزارش‌های روایی دال اختلاف قرائت به‌جهت فقدان سند و گاه اضطراب متنی دچار ضعف هستند و نمی‌توان احتجاج شرعی بر صحت آن اقامه کرد‌. بنابراین به این قرائات ‌‌‌‌به‌عنوان قرائت ‌‌اهل‌بیتb نمی‌توان اطمینان کرد‌..

یکی از پررونق‌ترین آثار در ترجمه و تفسیر قرآن کریم کتابی است که در سال 2015 میلادی با قلم «سیدحسین نصر» و همکارانش، به زبان انگلیسی، با نام «The Study Quran» (قرآن‌شناخت) در جهان غرب منتشر شد. متن قرآن‌شناخت در ایران با عنوان «تفسیر معاصرانه قرآن‌کریم» از سوی «انشاءالله رحمتی» در حال ترجمه به زبان فارسی است. مترجم علاوه بر ترجمه، مطالبی را در قالب پانوشت (پابرگی) به متن اصلی اضافه کرده و در جلد سوم، جایگاه آن را به پی‌نوشت پایان هر سوره تغییر داده است که خود، شایسته تحقیق می‌نماید. پرواضح است که واکاوی فنی افزوده‌ها و تبیین نقاط قوت و ضعف، می‌تواند نسخه ترمیم‌یافته‌ای از این اثر مهم را در نوبت‌های آتی انتشار مجلدات موجود و نیز سایر مجلدات ارائه دهد؛ از این رو، پژوهش حاضر با روشی توصیفی-تحلیلی و با رویکردی انتقادی، به واکاوی افزوده‌های مترجم تفسیر معاصرانه پرداخته است. نتایج نهایی حاکی از آن است که افزوده‌های مترجم علاوه بر نقاط قوتی مانند رفع برخی ابهامات و ارائه مستندات، از نقاط ضعفی نیز برخوردارند که اهم آن عبارتند از: غفلت از وجوه معاصرانگی، عدم تصحیح برخی از ایرادات متن اصلی و عدم ارائه توضیحات لازم برای برخی از مفاد آن یا درج ناقص برخی از مطالب، استناد به روایات نامعتبر و بعضاً نادرست، تمایل به تأویلات ذوقی و استحسانی برخی از عرفا، عدم درج منبع در پاره‌ای از مستندات، استفاده قاطعانه از گزاره‌هایی که صحت آن موردتردید است و بالاخره، غفلت مترجم از مفاد گره‌گشای موجود در برخی منابع.