جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نهج‌البلاغة الثاني، كتابى است به زبان عربى، نوشته شيخ جعفر حائرى كه در آن برخى از سخنان امیرالمؤمنین على(ع)، به روش ابواب نهج‌البلاغه سيّد رضى گردآورى شده است. كتاب مشتمل بر است بر كلمۀ الناشر، مقدمه‌اى به قلم مؤلف و سه باب: خطبه‌ها، نامه‌ها و كلمات قصار. اثر حاضر در ادامه تأليفاتى است كه مشتمل بر سخنان اميرالمؤمنين(ع) است. چه، پيش از تأليف نهج‌البلاغه حدود چهل كتاب، و پس از تأليف نهج‌البلاغه حدود سى كتاب فراهم آمده كه مشتمل بر سخنان آن حضرت است. همچنين اين اثر در ادامه تأليفاتى است كه به روش ابواب نهج‌البلاغه سيد رضى تهيه شده است. بنابراین، نهج‌البلاغه الثانى، از سويى در ادامه تأليفاتى است كه احتواء بر سخنان اميرالمؤمنين على(ع) است، و از سوى ديگر در ادامه آثارى است كه به روش ابواب نهج‌البلاغه رضى فراهم آمده است. اثر حاضر مشتمل بر بخشى از خطبه‌ها و نامه‌ها و كلمات قصار اميرالمؤمنين على(ع) است كه به گفته گردآورنده در نهج‌البلاغه ياد نگرديده است. كليه خطبه‌ها، نامه‌ها و كلمات قصار بدون سند آورده شده و گردآورنده هيچ توضيحى در اين‌باره نداده است. در عوض، مصادر يكايك خطبه‌ها و نامه‌ها و كلمات قصار در پايان كتاب نشان داده شده است. مصادر كتاب، متنوع است و از كتاب‌هاى فريقين توأمان استفاده شده و غير از جوامع روايى، كتاب‌هاى تاريخى را نيز شامل است. در ميان مصادر كتاب، بيشتر از اين آثار نقل شده است: شرح نهج‌البلاغه از ابن ابى‌الحديد(و بيشتر بحث حكم منسوبه از آن)، غرر الحكم و درر الكلم از آمدى، مستدرك نهج‌البلاغه از هادى کاشف‌الغطاء، نهج‌السعاده فى مستدرك نهج‌البلاغه از محمّدباقر محمودى. کتاب حاضر دارای 3 جلد است.

مستدرک نهج البلاغة کتابی به زبان عربی در شرح نهج‌البلاغه تألیف هادی کاشف‏ الغطاء (متوفای ۱۳۶۱ق) است. این کتاب همانند نهج‏‌البلاغه به سه بخش تقسیم شده و داراى ٩۳ خطبه، ۴۶ نامه و در قسمت حکمت‌ها، حدود ۷۰۰ حکمت آمده است. شیوه مؤلف مانند سید رضی تقطیع و تلفیق است و سند و منبع احادیث را ذکر نکرده است.

مصباح البلاغة في مشكاة الصياغة، تأليف سيد محمدحسن ميرجهانى طباطبايى به زبان عربى است. نویسنده در اين اثر خطبه‌هايى را كه مرحوم سيد رضى(ره) در نهج‌البلاغه جمع‌آورى نكرده‌اند يا در آن اختلاف روايه وجود دارد، گردآورى كرده است. كتاب در چهار جزء تنظيم شده است. سه جزء اول به خطبه‌ها و جزء چهارم به نامه‌هاى حضرت اختصاص دارد. در اين تصنيف و تأليف به لحاظ خطب و نامه‌ها- نه حكمت‌ها و مواعظ- از شيوه سيد رضى(ره) پيروى شده است، جز اينكه در نقل مطالب، اگر مأخذ و سندى وجود داشته ذكر شده است. همچنين اگر خطبه يا نامه‌اى در نهج‌البلاغه به صورت مقطعه آمده و نویسنده بر تمام آن دست يافته، با ذكر مدرک آورده است. اصطلاح مستدرك‌نويسى در ميان نويسندگان، اصطلاحى آشناست و به اين معناست كه امورى در راستاى هدف مؤلف بوده است؛ ولى مؤلف به آن دست‌يابى نداشته است تا بتواند همه را در تأليف خويش ذكر نمايد، در كتاب ديگرى جمع‌آورى شود. نكته‌ى قابل توجه، هدف و انگيزه‌ى مؤلف است كه در مستدرك‌نويسى بايد مورد لحاظ قرار گيرد. مثلاً در كتاب شريف نهج‌البلاغه سيد رضى به قصد جمع‌آورى سخنانى فصيح و بليغ، دست به تأليف زده است و علاوه بر اين مى‌خواسته، فضايل جامع حضرت و محاسن او را بيان كند. با توجه به مطالب فوق، مستدرك نويس‌هاى نهج‌البلاغه غالباً نتوانسته‌اند به هر دو هدف دست يابند، گرچه در جلب هدف دوم موفق بوده‌اند. در مجموع مستدركاتى براى نهج‌البلاغه وجود داشته كه برخى‌ها در دسترس نيست و فقط نامى از آن‌ها به يادگار مانده و برخى از آن‌ها موجود است. از برخى از نسخه‌هاى نهج‌البلاغه برمى‌آيد كه سيد رضى خود در فكر تكمله‌اى بوده و در اواخر نهج‌البلاغه به اين كه در اواخر هر باب از ابواب كتابش اوراقى را براى سخنانى كه ممكن است، بعدها يافت شود، سفيد گذاشته است، اشاره كرده است؛ ولى چيزى از آن به دست ما نرسيده است. افزون بر كتبى كه تنها نام آن‌ها در كتاب‌هاى مرجع ذكر شده است، كتاب‌هاى ديگرى به عنوان مستدرك نهج‌البلاغه نوشته شده كه اينك در دست است؛ از جمله: مستدرك نهج‌البلاغه: شيخ هادى کاشف‌الغطاء نهج‌السعادة فى مستدرك نهج‌البلاغه: شيخ محمدباقرمحمودى تمام نهج‌البلاغه: سيد صادق موسوى نهج‌البلاغه‌الثانى: شيخ جعفر حائرى كتاب حاضر نيز از جمله اين مستدركات محسوب مى‌شود. نویسنده با ذكر زحمات و قدردانى از علماى سلف در تحقيق و تصنيف دقائق كلمات حضرت و به ويژه سيد رضى(ره) كه درهاى كلام آن حضرت(ع) را به گونه‌اى جديد تنظيم نمود، به مطالعات و امعان نظر خود در اين كتاب شريف اشاره كرده است. آرزوى قلبى نویسنده آن بوده است كه آنچه از جوامع كلام حضرت اعم از خطبه‌ها و نامه‌ها كه در نهج‌البلاغه نيامده است، را گردآورى نمايد؛ البته وى خاطر نشان كرده است كه كلمات قصار را بعضى از محققین شيعه و سنى جمع‌آورى كرده‌اند. نویسنده در اين جهت كتب اخبار و آثار و تأليفات فراوانى را مورد مطالعه قرار داده و از آنجا كه كلام اميرالمؤمنين(ع) براى كسى كه از ان طلب روشنايى كند، نور است، اين مجموعه را «مصباح البلاغه فى مشكاة الصياغة» ناميده است. چه‌بسا در اثناء كتاب در خطبه يا كلام يا لفظى تكرار مشاهده شود كه به اعتقاد نویسنده معفوّ است، هم چنانكه در نهج‌البلاغه اينگونه است؛ دليل اين امر آنست كه روايات كلام حضرت(ع) اختلاف شديدى داشته و چه‌بسا اتفاق مى‌افتد كه سخنى در يك روايت به‌گونه‌اى و در روايت ديگر به نحو ديگرى نقل شده است: با يك اضافه يا لفظ بهترى كه مقتضاى حال تكرار آن را طلب مى‌كرده است. چه بسا برخى نيز سهواً يا نسياناً تكرار شده است. نویسنده در انتها يادآور شده است كه اگرچه تمام سعى و تلاش خود را مبذول داشته است؛ اما ممكن است كه كلام شاذ و نادرى در اين مجموعه آمده باشد.