جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از آن‌جا که علم کلام، قلمرو و رسالتی بس گسترده دارد و با اصول و فروع دین در ارتباط است، مسایل جدید کلامی نیز دارای چنین صبغه‌ای می‌باشند. با گستردگی شبهات و تازگی آن‌ها و با تحول روش ‌ها و مبانی، مسائل کلام جدید بسط عجیبی پیدا کرده و نه تنها شامل گزاره‌های اعتقادی، که گزاره‌های اخلاقی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی را نیز در برگرفته‌است. مسایل مهم کلام جدید، که در این نوشتار مورد بررسی قرار ‌گرفته‌است، عبارتند از: «دین پژوهی»، «براهین اثبات وجود خدا»، و «مسئله آزادی». در دین پژوهی نیز این مسایل مورد توجه قرار ‌گرفته‌است: «تعریف دین»، «منشأ دین»، «نیاز بشر به دین»، «قلمرو دین و گستره شریعت»، «زبان دین»، «عرفی شدن دین»، «سکولاریسم»، «عقل و دین»، «علم و دین»، «دیدگاه اسلام پیرامون تعارض علم و دین»، «تجربه دینی»، «پلورالیسم دینی»، «هرمنوتیک»، «دین و اخلاق». دین تعریف عام و خاص دارد. تعریف عام دین ناظر به عنصر مشترک ادیان است و تعریف خاص دین، علاوه بر عنصر مشترک ادیان، ویژگی‌های خاص هر دین را نیز در بر می‌گیرد. در یک تقسیم‌بندی کلی، تعریف ‌های دین را به دو گونه «ذاتی یا ماهوی» و «کارکردی» تقسیم کرده‌اند. تعریف‌های کارکرد‌گرایانه دین دارای اقسامی است که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از: 1.تعریف‌‌های غایت‌گرایانه؛ 2.تعریف‌‌های اخلاق‌گرایانه؛ 3.تعریف‌های روان‌شناختی؛ 4.تعریف‌های جامعه‌شناختی. دین‌شناسان مسلمان، تعریف دین را به چهار دسته: اعم، عام، خاص و اخص تقسیم کرده اند. منشأ و خاستگاه دین، اراده الهی برای هدایت آدمیان است که در قالب انزال وحی بر پیامبران تجلی می‌یابد. درباره منشأ یا عامل گرایش انسان به دین، دو دیدگاه طبیعت‌گرایانه و خداباورانه مطرح شده‌است. درباره این که چرا بشر به دین نیاز دارد، تقریرها و تبیین ‌های گوناگونی ارائه شده‌است که برخی ناظر به حیات اخروی بشر است و برخی مربوط به حیات دنیوی او. پاره‌ای از آن‌ها به حیات فردی انسان نظر دارد و برخی دیگر ناظر به حیات اجتماعی او است و پاره‌ای از آن‌ها هر دو جنبه را مورد توجه قرار داده‌است. دین قلمرو گسترده‌ای دارد و همه شئون زندگی انسان را شامل می‌شود. موضوع بحث در مسئله «زبان دین» آن است که آیا دین در بیان مقاصد خود زبان ویژه‌ای دارد، یا این که از زبان رایج در محاوره ‌های عمومی استفاده می‌کند؟ زبان دین با زبان‌های ویژه علمی، فلسفی، اخلاقی و هنری چه نسبتی دارد؟ دو تفسیر برای عرفی شدن دین، ذکر شده است: الف) عقلانی شدن مفاهیم قدسی و معارف دین، و عقلایی شدن احکام رفتاری، ب) سکولاریسم. پرسش های مسئله «عقل و دین» را می توان در سه پرسش اصلی خلاصه کرد: نخست آن که آیا عقل استدلال گر می تواند آموزه های دینی را اثبات کند؟ دیگر این که آیا دستاوردهای عقلی و آموزه های دینی با یکدیگر سازگاری دارند یا این که گرفتار تعارض هستند؟ سوم این که آیا عقلانیت ابزاری با آموزه ها و ارزش های دینی هماهنگ هستند یا خیر؟ درباره نسبت میان «علم و دین»، چند دیدگاه کلی اظهار شده است: دیدگاه ناسازگاری تفاهم ‌ناپذیر، دیدگاه ناسازگاری تفاهم پذیر، دیدگاه سازگاری یگانه‌انگار، دیدگاه تفکیک و جدا انگاری. دیدگاه اسلام آن است که دستورات، آموزه ها و گزاره های معتبر و قطعی دین مبین اسلام هیچ گونه تعارض و تنافی با علوم قطعی و برهانی ندارد و علوم برهانی نیز در حیطه علوم تجربی حجت خداوند می باشد و با منقولاتی که از طرف خداوند توسط قرآن کریم یا روایات معصومان (علیم السلام) به ما رسیده است، تعارض ندارند. «تجربه دینی» نوعی احساس روحی و روانی همراه با عاطفه و ادراک است، احساسی که از مواجهه روحی و روانی انسان با حقیقت متعالی به دست می‌آید. تجربه دینی از جهت این که تجربه‌کنندگان به ادیان مختلف وابسته‌اند و تجربه‌های آنان از تعالیم و آداب و مناسک خاص آن ادیان تأثیر می‌پذیرد، از نظر شدت و ضعف، کمال و نقص، از نظر باواسطه یا بدون واسطه بودن و از جهت آفاقی و یا انفسی بودن، گونه‌های متفاوتی دارد. «پلورالیسم دینى» بدین معنا است که حقیقت و رستگارى منحصر در دین ویژه‏اى نبوده، و همۀ ادیان بهره‏اى از حقیقت دارند. در نتیجه، پیروى از برنامه ‏هاى هر یک از آنها مى‏تواند مایۀ نجات و رستگارى انسان باشد. از نظر مسلمانان، پلورالیسم مردود است؛ به این دلیل که دلایل روشن و واضحى بر حقانیت دین مبین اسلام وجود دارد، به گونه‏اى که همسانى ادیان دیگر با اسلام نمى‏تواند صحیح باشد. علاوه بر این که، عدم تحریف کتاب آسمانى (قرآن) و خاتمیت اسلام، به منزله‏ نسخ ادیان سابق است. «هرمنوتیک»، در اصطلاح شامل مجموعه بحث‏هایى است که دربارۀ «تفسیر متن» و فهم آن مطرح مى‏شود. مسئله ارتباط «دین و اخلاق»، نیز از مسائل علم کلام جدید است. در این باره اندیشمندان غربی و اسلامی دیدگاه هایی دارند. دیدگاه های اندیشمندان اسلامی مطرح شده در این نوشتار عبارتند از: دیدگاه عدلیه و غیر عدلیه، دیدگاه استاد مصباح یزدی و دیدگاه دکتر سروش. بحث رابطه دین و اخلاق، از دو منظرِ درون متنی دینی و برون متنی دینی قابل بررسی است. از منظر دوم و صرف نظر از آیات و روایات، تعهّدهای اخلاقی در ضمانت اجرایی به سنّت های دینی پای بند هستند، به عبارت دیگر، اعتقاد به خداوند متعال و ثواب و عقاب اخروی، نقش مؤثری در تحقّق دستورات اخلاقی دارد. از منظر درون متنی دینی؛ یعنی کتاب و سنّت، رابطه محتوایی عمیقی میان اخلاق و دین مشاهده می شود. بخش زیادی از آیات و روایات ما به مسائل اخلاقی اختصاص دارد و به ناچار این دستورات اخلاقی، در آباد کردن حیات دنیوی مؤثرند و بر اساس مسئله تجسّم اعمال، آباد کردن آخرت نیز از اعمال دنیوی ناشی می شود. «خداشناسی» هر چند از مسایل کلام قدیم است، ولی امروزه به سبب ایراد شبهات جدید پیرامون آن در زمره مسایل علم کلام جدید قرار گرفته است. براهین اثبات وجود خدا که در این نوشتار مورد بررسی قرار می گیرند عبارتند از: برهان وجودی، برهان صدیقین، برهان امکان و وجوب، برهان حدوث، برهان حرکت، برهان نظم، برهان فطرت، برهان اجماع عام، برهان تجربه دینی، برهان اخلاقی و برهان درجات کمال. یکی دیگر از مسائل علم کلام جدید، بحث درباره آزادی و مباحث پیرامون آن است. آزادی در جهان بینی مادی و الهی، آزادی و دین سالاری و آزادی عقیده و ارتداد، بخشی از مباحث مربوط به آزادی اند.