جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علامه محمد باقر مجلسی از متکلمان بزرگ و بنام شیعه در دوره صفویه به شمار می‌آید. وی در آثار مستقل و غیرمستقل کلامی خود به شکلی روشمند به استنباط و دفاع از آموزه‌های اعتقادی شیعه در این دوره مهم پرداخته است. در تحقیق حاضر با مراجعه به آثار کلامی وی، روش‌های کلامی وی اصطیاد و مورد بررسی و تحلیل واقع شده است. ایشان در علم کلام از دو روش عقلی و نقلی استفاده کرده است. از نظرگاه او در اعتقادات تنها یقین معتبر بوده و از این رو خبر واحد را در کلام حجت نمی‌داند. از دیدگاه علامه قرآن تحریف لفظی شده است و روایت‌هایی که بر تحریف دلالت دارند از جهت سند متواتر و از جهت دلالت نص هستند. با وجود این که از نظریه تحریف قرآن دفاع می کند ولی از آیات قرآن نیز در مباحث کلامی استفاده کرده است. استفاده وی از روش نقلی به ویژه روایات سبب ورود مسائل جدید به علم کلام رایج شده است. استفاده وی از اخبار به گونه اخباریان نیست و می‌توان به صورت قطعی حکم کرد که وی در مسائل کلامی اخباری به شمار نمی‌آید. استفاده حداکثری از روایات، تاکید بر نقش اهل بیت (ع) در علوم حقیقی، قول به تحریف قرآن و مخالفت با فلسفه و عرفان و حتی قول به صحت روایات کتب مهم و اصیل شیعه هیچ یک نمی‌تواند اخباری بودن وی را اثبات نماید. وی به حجیت عقل برای اثبات پایه های اولیه دین اعتقاد دارد و عقل را به عنوان یکی از منابع اصول دین قبول دارد. از سوی دیگر پذیرش حجیت استقلالی عقل در کنار آیات محکم قرآنی و روایات متواتر به معنای نادیده گرفتن محدودیت‌های عقل نیست. از این رو به محدودیت‌های عقل نیز تاکید دارد. از این رو ایشان از روش عقلی حتی قواعد و ادله فلسفی نیز در اثبات و دفاع از آموزه‌های کلامی استفاده کرده است؛ هر چند که با فلاسفه مشاء و اشراق به شدت مخالفت ورزیده است. علامه مجلسی به شیوه‌های مختلف به دفاع از آموزه‌های کلامی امامیه پرداخته است. وی به دلیل تسلط به مبانی کلامی شیعه و هم چنین آگاهی خوب از مکاتب و مذاهب دیگر و هم چنین مراعات سطح فکری مخاطب هم در تبیین آموزه‌های امامیه موفق بوده و هم در پاسخ دهی به شبهات و رد عقائد معارض به توفیقات خوبی دست یافته است.

تبیین روشن و صحیح عقاید، تنظیم معقول و منطقی آموزه‌های اعتقادی و اثبات آنها برای مخاطب از وظایف اصلی متکلمان است. حر عاملی، متکلم اخبارگرای مکتب اصفهان، در آثار کلامی خود از روش‌های متعددی در این سه مقام بهره برده است. در این پژوهش با مرور تمام آثار کلامی وی روش‌هایی را که او در این سه مقام استفاده کرده استخراج و استقصا کرده‌ایم. حر عاملی در مقام تبیین از روش‌هایی همچون تعریف مفردات، ذکر مبانی، ذکر احتمالات و ذکر مثال و تشبیه استفاده کرده است. وی از روش ذکر تاریخچه سود نبرده است که شاید این نکته معلول کم‌توجهی وی به منابع کلامی رایج و دیدگاه‌های فرق و مکاتب کلامی مخالف باشد. نیز در مقام تنظیم آموزه‌های اعتقادی، بر اساس مقتضای بحث، گاه تقدم و تأخر آموزه‌ها در اثبات را ملاک عمل قرار داده، و گاه بر اساس تقدم آموزه‌های عقلی بر نقلی عمل کرده است. او در مقام اثبات گاه همچون متکلمان عقل‌گرای فلسفی به استدلال‌های عقلی- فلسفی دست یازیده است. با وجود این، در مواضعی که برای اثبات یا رد یک عقیده هم به ادله مبتنی بر مقدمات عقلی دسترسی داشته و هم به ادلۀ نقلی، دسته دوم را ترجیح داده است. برای اثبات عقاید از براهین منطقی همچون برهان سبر و تقسیم، ذوحدین، خلف و نیز برهان انّی استفاده کرده است.