جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پیوند مضمون آیه «وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِها لَوْلا أَنْ رَأی بُرْهانَ رَبِّه ...» با عصمت حضرت یوسف× موجب افزایش توجه مفسران فریقین به مضمون آن شده است. مقاله حاضر که به شیوه توصیفی تحلیلی نگارش یافته به دنبال شناسایی رویکرد مفسران تفاسیر: المنار، المیزان و تسنیم در مورد متعلق اراده یوسف× و زلیخا است. نتیجه برآمده از مباحث مقاله چنین است: این سه مفسّر، در حالی که در نفی دیدگاه منکران عصمت حضرت یوسف× و نقد مستندهای روایی آنان، اتفاق نظر دارند اما در تعیین متعلق اراده این پیامبر الهی و زلیخا، دچار اختلاف هستند؛ به گونه ای که مؤلف تفسیر المنار، بر تعدد متعلق آن دو تاکید دارد؛ در حالی که مؤلفان دو تفسیر دیگر، بر وحدت متعلق اراده آنها؛ یعنی اراده سوء پافشاری می نمایند؛ با این تفاوت که زلیخا، در جهت تحقق آن نیز کوشا بوده اما سرانجام ناکام ماند ولی حضرت یوسف× به جهت برخورداری از برهان ربّ، نه تنها برای عملیاتی کردن آن، کوششی ننمود، بلکه از قصد به آن نیز دور بوده است.

آیات 90 و 91 سورۀ آل عمران مضمون آیۀ 86 همین سوره را تعلیل می‌کنند. این آیات در مورد شرایط پذیرش توبه و فدیه از دوگروه بحث می‌کنند: 1. افرادی که کافرند و پیوسته در حال افزایش کفر خود هستند؛ 2. افرادی که در حال کفر می‌میرند. جستار پیش ‌رو به دنبال پاسخ به این پرسش است که «تفاسیر مجمع البیان، المیزان و تسنیم چه اشتراکات و اختلافاتی پیرامون آیات 90 و 91 دارند و محاسن و معایب نظرات هریک از مفسران چیست». روش جمع‌آوری مطالب در این پژوهش به‌صورت کتابخانه‌ای بوده و پردازش آن‌ها به‌صورت تطبیقی می‌باشد. طبق استنتاج مقاله، توبۀ گروه اول از کافران براساس نظر علامه و شیخ طبرسی تحت هیچ شرایطی پذیرفته نیست ولی براساس نظر آیت‌الله جوادی آملی توبۀ این گروه به احتمال زیاد مورد پذیرش خداوند است. همچنین براساس دیدگاه هر سه مفسر هیچ‌گونه فدیه و بدلی از گروه دوم در آخرت پذیرفته نخواهد شد.

مفسران متقدم و متأخر فریقین، در نگرش تفسیری خود، آیه مباهله را از جنبه‌‏های تاریخی، ادبی، کلامی و حقوقی مورد توجه قرار داده‌‏اند و هرکدام با هدف اثباتی و انکاری، آن را با رهیافت و نتایج متنوعی تفسیر کر‏ده‌‏اند. در این مقاله کوشش شده است با رویکرد تطبیقی، نقش مبانی اختصاصی ایشان در نوع نگرش و تحلیل آراء آنها با محوریت تفاسیر تسنیم و المنار مورد بررسی قرار گیرد. بررسی‏‌ها نشان می‌‏دهد مفسران فریقین با توجه به مبانی اختصاصی خود، طیفی از دیدگاه‏‌های گوناگون را درباره شأن نزول و مفردات آیه مذکور مطرح نموده که از نکات اشتراک و افتراق برخوردارند؛ به گونه‏ای که ضمن مشهود بودن وفاق بخشی از آنها، هم‏گرایی در تفسیر برخی مفردات را رقم ز‏ده و پاره‏ای از آن اختلافی است که متأثر از معیار مبنای اختصاصی فریقین است. این نوشتار به روش توصیفی _ تحلیلی و با بهره‏‌گیری از منابع کتابخانه‌‏ای نگاشته شده است و یافته‌‏های حاصله عبارتند از: عدم اختصاص آیه مباهله به افراد خاص و مسیحیان نجران، جعلی دانستن روایات شأن نزول، عدم شمول واژه «أبناء» بر نوه‏های دختری، مصداق «نساء و أنفس» نبودن حضرت زهرا(س) و حضرت علی(ع)از سوی ابن تیمیه و رشید رضا و عدم پذیرش خلافت بلافصل امام علی(ع)از سوی آلوسی. در مقابل، مفسران شیعه (از جمله: طبرسی، بلاغی نجفی، طباطبایی و جوادی آملی)، آیه را مختص افراد خاصی دانسته و نوه‌‏های دختری از حضرت زهرا(س) و حضرت علی(ع) را به ترتیب، مصادیق واژه‏های «أبناء، نساء و أنفس» شمرده و افضلیت اهل‏بیت(ع) و خلافت بلافصل امام علی(ع) را با استدلال به آیه اثبات نموده و برخی مفسران اهل سنت (از جمله: قرطبی و فخر رازی) نیز در پاره‏ای موارد، با شیعه هم‏رأی هستند.

اصول و قواعد استنباط معانی قرآن، از اموری است که پایبندی به آن، مفسّر را از خطای در فهم بازداشته و مبنای درستی برای تفسیر صحیح قرآن فراهم می‌آورد. اغلب، مفسّران به اصول و قواعد مورد استفاده خود در تفاسیرشان اشاره نکرده‌اند. از همین روی، مخاطبان در بسیاری از موارد از فهم کامل محتوای آثارشان بی‌بهره مانده و گاهی در تعیین مقصود اصلی مفسّران به بیراهه رفته‌اند. بنابراین، کشف اصول و قواعد یادشده، به ویژه درباره تفاسیر مهم شیعی، از موضوعات جدید تفسیرپژوهی و گام مؤثری در جهت رفع مشکل یادشده به شمار می‌آید. یکی از قواعدی که آقایان طباطبایی و جوادی آملی در تفاسیر المیزان و تسنیم برای فهم دقیق‌تر آیات از آن بهره برده‌اند، قاعده «روایت تفسیری» است. از نگاه ایشان شرط استفاده از روایت، انطباق تفسیر قرآن بر آن به فرض صحّت و اعتبار حدیث است. رویکرد علامه طباطبایی در این‌باره، تأییدی و تکمیلی است. اما علامه جوادی آملی معتقد است در مواردی، روایت تفسیری می‌تواند مخاطب را به معانی عمیق‌تر آیه رهنمون سازد. از نگاه هر دو مفسّر، مهم‌ترین روابط میان آیه و روایت: «بیان مصداق آیه برای مفاهیم عام»، «بیان مراد آیه به کمک روایت تفسیری» و «توسعه و تعمیم در معنای آیه» است.

اعجاز قرآن از مهم‌ترین مبانی تفسیری علامه طباطبایی و آیت‌الله جوادی آملی است. علامه طباطبایی اعجاز قرآن را بر دو اصل می‌داند: قطعاً معجزه وجود دارد و قرآن از مصادیق آن معجزات است. در مقابل، جوادی‌ آملی اعجاز قرآن را با استفاده از قیاسی منطقی نتیجه‌گیری کرده است. همچنین جوادی آملی معتقد است که هیچ زبانی توان ترجمۀ قرآن را ندارد و ترجمۀ قرآن را باعث سقوط و کاهش لطافت‌های آن دانسته؛ ازاین‌رو، برگزیدۀ تفسیر را جایگزین ترجمۀ آیات کرده است. وجه افتراق دیگر دو مفسر این است که علامه طباطبایی فصاحت را تنها به لفظ نمی‌داند، بلکه به لفظ و معنا می‌داند. اما ‌جوادی‌ آملی به‌نوعی تنها بر معنا تأکید دارد و اذعان می‌کند که عرب‌ها الفاظ را داشته، ولی الفاظ دارای این معانی والا را نداشته‌اند. مقایسۀ مبانی دو مفسر نشان می‌دهد که این دو مفسر در اصلِ اعجاز قرآن با یکدیگر اشتراک‌نظر دارند، اما، در تبیین و جزئیات این مبنای تفسیری، میان استاد و شاگرد اختلاف‌نظرهایی وجود دارد. مهم‌ترین هدف این مقاله واکاوی و تحلیل این موضوع است که خاستگاه این اختلاف دیدگاه کجاست. در این مقاله، با روش تطبیقی، دیدگاه دو مفسر یادشده دربارۀ مبنای اعجاز قرآن بررسی شده است.

مدبّر حقیقی جهان، فقط خداوند بزرگ است و هیچ موجودی بدونِ امر و فرمان خدا عمل نمی‌کند. این در حالیست که در آیات متعدد قرآن‌کریم، از وظایف و نقش ملائکه در تدبیر امور انسان سخن گفته است. هدف این مقاله بررسی نقش ملائکه در تدبیر عالم از منظر آیت‌الله جوادی آملی است. پرسش اصلی این پژوهش این است که حقیقت وجودی ملائکه چیست و چه نقشی در تدبیر امور انسان دارد؟ روش پژوهش، توصیفی- تحلیلی است. این پژوهش با تکیه بر آرای علامه جوادی ‌آملی، در صدد این است که از حقیقت وجودی ملائکه و چگونگی نقش‌آفرینی آن‌ها در تدبیر امور انسان از منظر قرآن‌کریم، تصویر روشنی ارائه دهد. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که ملائکه موجودات مجرد و معصوم و مکلّف به تکالیف الهی‌اند. هم‌چنین آن‌ها حاملان عرش و تسبیح‌کنندگان پیرامون عرش الاهی هستند که خداوند وظایف و مسؤلیت‌هایی را برای آن‌ها در دنیا و آخرت قرار داده‌ است. از جمله این مسئولیت‌ها عبارتند از ابلاغ وحی، ثبت و ضبط اعمال انسان، امداد غیبی، تدبیر امور بندگان، بشارت دادن فرشتگان بر انسان محتضر، قبض روح، شفاعت کردن ملائکه در عالم آخرت و تحیّت و سلام فرشتگان بر مؤمنان.

با تامل در آیات قرآن می توان گفت که مراد از توحید در قرآن آن است که در عالم فقط یک خدا هست )توحید ذات( که همه عالم را آفریده است ) توحید خالقیت( و تدبیر و اداره عالم هم به دست اوست )توحید ربوبیت( وسراسر جهان فعل خدا است؛ و تمام لا مُؤَثِّرَ فی الْوُجُوْدِ اِلاّ اللهُ ؛هی موجودی تأثیر مستقل « : کارها، حرکت ها، تأثیر و تأثّرها به ذات پا او منتهی می شود؛ و در حقیقت توحید افعالی( و از اینجاست که به لزوم بندگی و فرمانبری انحصاری از خدا می رسیم )توحید عبادت( که این نوع (». ندارد جز خداوند از توحید باید در همه جنبه ها و احوال و رفتارهای زندگی نمود پیدا کند. به تعبیر دیگر می توان گفت که: اولا، مسئله توحید زیربنای شناخت تمام صفات خداست؛ یعنی اگر توحید حقیقی را بشناسیم همه صفات خدا را شناخته ایم ،در حالیکه اعتقاد به شر ما را از شناخت صفات او به کلی محروم می سازد. ثانیا، شاخه های توحید از ذات پا خداوند به جهان هستی کشیده می شود، به این معنی که از وحدت خداوند به وحدت خالق جهان هستی پی می بریم و وحدت موجود در جهان نشانه ای از وحدت خالق است. ثالثا، سر چشمه پیشرفت و تکامل انسانها وحدت جامعه بشری است که در سایه ایمان به خدای یگانه و در سایه‌سار مکتب توحید محقق می گردد زیرا وجود اختلاف در جوامع بشری باعث تشتت و در نتیجه عقب افتادگی و ضعف ملت ها میشود. رابعاً ،تربیت اخلاقی و پرورش صفات انسانی نیز تنها در سایه توحید میسر است. توحید است که درس خلوص نیت به انسان میدهد و اخلاص، یعنی پاکسازی دل از غیر خدا؛ یعنی اینکه تمام افکار و اعمال انسان در جهت رضایت حق تعالی باشد. بنابراین مسئله توحید و شر تمام ابعاد زندگی انسان را از عقیده گرفته تا اعمال و نیز از فرد تا جامعه همه را تحت شعاع خود قرار می دهد. (makarem.ir)1 حال با توجه به وسعت این موضوع و اهمیت آن در زندگی انسان خداوند پیامبران را مودب به ادب الهی کرده و به عنوان بهترین الگو برای زندگی دنیوی و اخروی انسان معرفی میکند. در قرآن کریم بیش از دو هزار آیه در مورد انبیا آمده است)ثلث قرآن(که مصادیق حقایق ادب و تربیت توحیدی هستند و این حجم بالای آیات نشان دهنده اهمیت و سنگینی بحث است) (vdars.com در قرآن خداوند جهت تعلیم و تربیت یک انسان موحد به حکایت ها و نقل‌ها یی فصلی از ادب الهی متجلی از اعمال انبیاء اشاره میکند که البته این بحثها و موضوعات عقیدتی و فلسفی و تربیتی به طور پراکنده در میان آیات مطرح شده است و برای فهم بهتر آن نیازمند به یک تفسیر جامع و کامل هستیم. از میان تفاسیر نوشته شده المیزان تنها تفسیری است که در حوزه تفسیر و کلام به گونه‌ای وارد شده که توانسته میان دو علم منطق و فلسفه ارتباط برقرار کند 2 ( tat.atu.ac.ir/article_13 (روش علامه در تفسیر روش قران به قرآن است، به این گونه که دستهای از آیات مفسر گروهی دیگر از آیات قرار میگیرند و در کنار آن از روایات تفسیری اهل بیت نیز بهره برداری می شود. آیت الله جوادی آملی از شاگردان مکتب علامه طباطبایی نیز در زمینه تفسیر فعالیت های ارزنده ای انجام داده‌اند و میتوان گفت که تفسیر تسنیم ایشان شرح گونه ای بر تفسیر شریف المیزان است. البته این بدان معنی نیست که ایشان صد درصد با آراء استادشان علامه طباطبایی موافق هستند بلکه در مواردی هم وجود دارد که آراء علامه را با اقامه برهان نپذیرفته و نظر خاص خودشان را مطرح کرده‌اند. به طور مثال یکی از موارد ادب توحیدی انبیا در ادعیه قرآنی در داستان حضرت آدم و همسرش علیهما السلام می باشد که پروردگارا ما بر خود ستم کردیم «: آن دو بزرگوار پس از خوردن از درختی که از آن نهی شده بودند دست به دعا برداشتند و فرمودند و اگر تو ما را نبخشایی و به ما رحم نکنی مسلما از زیانکاران خواهیم بود)اعراف/ 23 (با وجود آنکه در این آیه نهی صورت گرفته نهی تکلیفی تحریمی نبوده و تنها نهی ارشادی بوده و با وجود آن که آن دو بزرگوار گناهی نکرده بودند اما وقتی پای امتحان پیش می آید و بلا شامل حالشان میشود مایوس و غمگین نمیشوند و با التجاء به خداوند خود، به صفت ربوبی وی متصل می شوند که به تعبیر علامه طباطبایی دافع هر شر و جالب هر خیری است؛ زیرا مقتضای ربوبیت الهی این است که دستگیر بنده اش باشد و آنچه عیب و نقصی در بنده است را خود جبران نموده و تکمیل کند و این به شرط آن است که بنده خود اعتراف به نقایص و عیوب خود بکند و از خداوند طلب پرده پوشی و بخشایش نماید)طباطبایی/ 1363 / 378 .) آیت الله جوادی آملی نیز در ذیل تفسیر این آیه می نویسند سه نکته ای که در این آیه هست) ظلم به نفس، درخواست مغفرت و اظهار خسران( متناسب با نشئه ای است که آدم و حوا ) جوادی آملی/ (». علیهماالسلام( در آن بودند ؛ نه حوزه تکلیف و تشریع تا عصمت حضرت آدم )علیه السلام ( خدشه‌دار نشود 1398 / 295 (. جلوه های زیاد دیگری از ادب توحیدی را در دعاهای قرانی که از زبان پیامبران نقل شده ،می بینیم که در پایان نامه به طور مفصل بیان خواهد شد. وَ ما « هدف نگارنده این است تا مردم از گرفتاری بزرگ شر که بر اساس آیات قرآن دامن اکثر مردم را گرفته نجات یابند یوسف/ (» یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلاَّ وَ هُمْ مُشْرِکُون 106 ( و این کار میسر و عملی نیست الا با مطالعه سیره عملی و علمی توحیدی پیامبران که نمونه بارز آن در ادعیه قرانی از زبان پیامبران جلوه گر شده است .از این رو نگارنده، در صدد است یک نگاه اجمالی به توحید و مراتب توحید و جایگاه توحید در نظام هستی و زندگی بشری در قران داشته باشد ودر باب دعاهای پیامبران که مملو از آداب و ادب توحیدی می باشد، به تحقیق و بررسی تحلیلی تک تک پیامبران با ذکر مصادیق و موارد بپردازد تا ان شا الله بتواند خدمت کو چکی در شرک زدایی _به ویژه در عرصه توحید افعالی_ از چهره جامعه مسلمانان انجام داده باشد. با توجه به اینکه در دو تفسیر المیزان و تسنیم در مورد ادب توحیدی پیامبران به طور مفصل بحث شده و در یک راستا هستند به عنوان محور اصلی بحث انتخاب شده‌اند

یکی از عوامل مهم و مؤثر در مسائل سیاسی اجتماعی قرن حاضر ما آیات سیاسی اجتماعی قرآن و تفسیر و تطبیق آنها در جامعه بود. حضرت امام خامنه‌ای به‌عنوان یکی از شخصیت‌های برجسته و تأثیرگذار بر مسائل سیاسی اجتماعی قرن ما، همواره برای تفسیر آیات سیاسی-اجتماعی قرآن و تطبیق آن در جامعه اهمیت زیادی قائل بوده‌اند. از این رو، پژوهش حاضر تفسیر امام خامنه ای را که به روش تحلیل مبتنی بر توصیف نوشته شده است، با مراجعه به روش کتابخانه ای ترجمه کرده است. از جمله دستاوردهای این پژوهش: ترجمه تفسیر با نگاه سیاسی اجتماعی در فصول این پایان نامه، تحلیل علامه طباطبایی و آیت الله جوادی آملی که از مفسران بزرگ هستند به این ترجمه اضافه شده. محور اصلی در این تفسیر، تشویق مؤمنان به انفاق در راه خدا، رفع غم و اندوهی که در دلهایشان بر اثر بلایا پدید آمده بود و نوید به مومنان که اگر در راه ایمان به خدا و جهاد در راه او و انفاق‌ در آن راه مشقاتی را متحمل می‌شوند، همه به اذن خدا است‌. همچنین اسماء حسنی خداوند که در سوره ذکر شده، بیانگر این بود که روزی مردم به سوی خدا یعنی به عالم غیب باز می گردند. زیرا یکی از اصلی ترین مسائلی که اعتقاد هر مسلمانی را تشکیل می دهد، اعتقاد به عالم غیب است. اگر اعتقاد به عالم غیب نباشد مسلمان بودن انسان زیر سؤال می رود. در این بازگشت یاد شده معلوم شد که اهل ایمان به بهشت جاوید و اهل کفر به جهنم ابدی می روند. بر اساس آنچه گفته شد، مقرر شد که مسلمانان با اطاعت از خدا و پیامبرانش، ایمان خود را حفظ کرده و بر مشکلات پیش آمده در راه مبارزه با دشمن و انفاق در راه او صبر کنند و به بهشتی که انتهای زیبایی است، برسند. با توجه به کثرت دشمنان اسلام دراین زمان و شدت مبارزه آنان با اسلام، اهمیت این گونه تفاسیر سیاسی-اجتماعی با این کار پژوهشی روشن شد.

فواصل در پایان آیات، از جنبه لفظی و دلالی دارای اهمیت فراوان هستند. از جنبه دلالی، به دلیل داشتن جایگاه و ارتباط وثیق با محتوای آیه، تأثیر زیادی در تفسیر محتوای آیه داشته، می‌توانند به مفسر کمک کنند؛ حال مفسر چه استفاده‌هایی از فاصله می‌تواند در تفسیر و تبیین محتوای آیه داشته باشد؟ آیا نگاه مفسران به استفاده از فاصله در تفسیر آیه یکسان است؟ در این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی، به بازشناسی و بررسی تطبیقی استفاده‌های دو مفسر بزرگ معاصر، علامه طباطبایی و آیت‌الله جوادی آملی، در تبیین محتوای آیه پرداخته شده است. در این مقایسه، روشن می‌گردد که کارکردهای دفع توهم شبهه و ابهام از آیه، نقد دیدگاه‌ها و احتمالات تفسیری، تبیین محتوای آیه و برداشت حکم از آیه با استفاده از فاصله، در هر دو تفسیر مشترک هستند؛ اما علامه از فاصله به‌صورت اختصاصی برای تقویت، تأیید و تصحیح دیدگاه‌ها و احتمالات تفسیری، نقد روایات شأن نزول و تأیید یا ترجیح قرائت استفاده برده است. آیت‌الله جوادی نیز به‌صورت اختصاصی برای شاهد بر مطلب، دلیل بر حکم موجود در آیه، دریافت پیام، نتیجه‌گیری از آیه و بیان موقت بودن حکم آیه در تفسیر تسنیم، از فاصله بهره برده است.

پژوهش حاضر عهده‌دار ارزیابی نقد علامه جوادی آملی در تفسیر تسنیم بر آرای تفسیری علامه طباطبایی در تفسیر المیزان است. این دو تفسیر، در تراز تفاسیر گرانسگ شیعه است. اهمیت مقاله حاضر از جهت نمایاندن تفاوت آراء و نظر تفسیری دو مفسر برجسته، در پی تحلیل دیدگاه انتقادی تفسیر تسنیم نسبت به المیزان است، تا راز تفاوت این دو تفسیر نمایانده و راهی برای ارزیابی بهتر آنها گشوده شود. از نکات قابل توجه در تفسیر تسنیم، نقد دیدگاه‌های تفسیری است. گاهی مفسر تسنیم، در عرصه نظر، آزاداندیشی خود را پنهان نمی‌دارد؛ حتی به نقد دیدگاه استاد خود نیز می‌پردازد. پژوهش پیش رو با روش تحلیلی- انتقادی، به مهم‌ترین محور نقد ایشان در باب قاعده نسخ در آیات ۱۰۹ بقره با ۲۹ توبه پرداخته است. ازاین‌رو بر اساس ارزیابی صورت گرفته در هر دو تفسیر، با استناد به قواعد و مدارک تفسیری، این نتیجه حاصل شد که در آیات مورد بحث، دیدگاه علامه طباطبایی از اتقان بیشتری برخوردار بوده و به واقع نزدیک‌تر به نظر می‌رسد.