جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فرشتگان چگونه موجوداتی‌اند؟! آیا فرشتگان چنانکه فیلسوفان می‌گویند موجوداتی فرامکانی و فرازمانی و بدون تغییر و تکامل‌اند؟! یا اینکه آنها نیز محصور در زمان و مکان و دارای تغییر و تحول‌اند؟! در قرآن کریم و احادیث معصومان ویژگی‌هایی درباره فرشتگان گفته شده است که همگی نشان‌دهنده جسمانیت این آفریدگان مقدس خداوندند. مثلاً قران کریم فرشتگان را صاحب بال معرفی می‌کند و سخن از صعود و نزول آنها به میان می‌آورد و از همه مهمتر می‌گوید که انسانهایی چون ابراهیم و ساره و مریم و لوط و حتی مردمانی بدکار چون قوم لوط فرشتگان را به شکل بشری دیده‌اند و با آنها رو در رو سخن گفته‌اند! و یا در روایات سخن از حرکت فرشتگان و حمل اشیائی توسط آنها و پرواز و حتی پرهای آنهاست!

ملاصدرا در برخی از کتاب های خود ازجمله مفاتیح الغیب و مبدأ و معاد مباحث مستوفایی درباره فرشتگان با رویکرد دینی دارد. وی حقیقت فرشته را جوهری روحانی میداند که مخلوق خداست و شأن آن افاضه خیر، افاده علم، کشف حقیقت و امر به معروف است. او برای فرشتگان ویژگیهایی همچون رسول بودن، قرب الی الله، اطاعت از دستورات الهی، قدرت فراوان، ترس از خداوند، تسبیح دائمی، عدم جنسیت و به دنبال آن عدم ازدواج و نیز عصمت ذکر میکند و در مورد پاره ای از ویژگیهای آنان مانند عصمت دلایلی نیز اقامه میکند. در موارد فراوانی، گونه ای تلاش برای تطبیق فرشتگان با عقول و نفوس فلکی دیده میشود که به معنای همخوانی میان مجردشناسی فلسفی و فرشته شناسی دینی از دیدگاه ملاصدرا میباشد.

فرشته‌شناسی نقطة اوج و مرکز ثقل حکمت سهروردی است و به منظور ارائة نقشه‌ای از جهان درون انسان است که به حضور عنصری وحدت‌بخش در همة ادیان دیرین انسان یعنی حقیقتی عام اشاره دارد. علاوه بر مبنا بودن فرشته‌شناسی در حیطة جهان‌شناسی، فرشته‌شناسی در تعیین جایگاه و منزلت انسان نقش عمده‌ای ایفا می‌نماید، چرا که فرشته‌شناسی، اساس جهان‌شناسی و مقام و منزلت انسان‌شناسی را نیز معلوم می‌کند و دین نبوی بدون فرشته‌شناسی و اعتقاد به جهان فرشتگان نمی‌تواند حادث شود، زیرا فرشته، راهنمای پیامبران و میانجی آنان با بارگاه الهی است. فرشته‌شناسی نه فقط با دین ملازمت دارد، بلکه ساختار زیرین آن را تشکیل می‌دهد. کتاب حاضر به زندگی و آثار سهروردی، جایگاه نوشته در حکمت اشراق، ادلة اثبات فرشته، پیامدهای فرشته‌شناسی در عرصه‌های مختلف، بررسی فرشته‌شناسی در داستان‌های رمزی سهروردی، و وصال انسان در پرتو اتصال با ملک اختصاص دارد.

این نوشته بخش نخست از یک مقاله طولانی با عنوان"ضرورت فرشته شناسی" است که از کتاب " پارادوکس یکتاپرستی" (Le paradoxe du monothéisme)، نوشته هانری کربن، استخراج شده.کتاب"پارادوکس یکتا پرستی" از سه مقاله طولانی(هر کدام حدودا هشتاد صفحه) تشکیل شده است. عنوان نخستین مقاله این کتاب همان عنوان اصلی کتاب است.

در این رساله در فصل نخست ابتدائاً با زندگی‌نامه شیخ شهاب‌الدین سهروردی و ملا محسن فیض کاشانی به نحو اجمالی و تا آنجا که به حیات علمی ایشان و روند رشد علمی و پرورش ایده‌های فلسفی و اعتقادی آن‌ها تاثیر داشته است پرداخته شده و با برخی زمینه‌ها و منابعی که با تولد حکمت اشراق و حماسه عرفانی شیخ اشراق ارتباط می‌یابد و نیز مراحل و منابع پرورش ایده‌های عارفانه ـ فلسفی فیض کاشانی کاوش شده است.در فصل دوم فرشته‌شناسی نزد شیخ اشراق مورد بررسی قرار گرفته است. در مرحله نخست مقدماتی که بر پایه‌های آن‌ها شیخ اشراق فرشته‌شناسی خود را سامان داده به بحث و تحقیق گذاشته شده است. مباحثی از قبیل: موضوع نور به عنوان پایه اساسی حکمت نورانی اشراقی، خودشناسی، فیاضیت و بداهت و تشکیک نوری، سپس محبت و قهر و در نهایت اشراقات جوهری از نظر می‌گذرد. پس از بررسی اصول، مراتب مختلف فرشتگان در نظام نوری اشراق مورد بحث است؛ نورالانوار که فیض‌دهنده و منبع نور همه عالم است در بالاترین مرتبه قرار دارد و سپس بر اساس قاعده الواحد، نور اقرب، اول نور صادر از نورالانوار است. در مرتبه بعد عالم فرشتگان مقرب الهی که همان انوار قاهره طولی اند و بعد از اینان، عالم فرشتگان عقلی هم‌پایه(متکافه) قرار دارند. سپس عالم فرشتگان نیمه‌مجرد و نیمه‌مادی یعنی عالم مثال منفصل است که یکی از امتیازات فرشته‌شناسی اشراقی است و از این رو با تفصیل بیشتری به آن نظر شده و علاوه بر نگاه تاریخی به موضوع عالم مثال، دلایل اثبات نیز آورده شده است. در مرحله پایین‌تر عالم فرشتگان در عالم ماده است که بر اساس روایات و آیات و نیز تحلیل فلسفی بیان می‌گردد. در این فصل همچنین به تاثیرات فرشته‌شناسی فهلویون بر شیخ اشراق نیز پرداخته شده است. در فصل سوم، فرشته‌شناسی نزد فیض کاشانی مورد بررسی قرار گرفته است. ملامحسن فیض با غیر مادی دانستن ملائکه راه خود را از اهل حدیث جدا نموده و جانب فلاسفه را می‌گیرد. در ادامه مراتب و اقسام فرشتگان از دید فیض کاشانی موضوع تحقیق است که «ملائکه مهیّم» و ویژگی‌های آن‌ها به‌خصوص ابتهاج ایشان به ذات حق و غرق در محبت الهی بودنشان بررسی شده و مرتبه این فرشتگان نسبت به ملائکه عقلی با توجه به نظرات حکیم میرزاهاشم اشکوری مورد بحث قرار گرفته است. یکی دیگر از موضوعات مهم در این‌باره فرشتگان مدبّر عالم ماده اند که با توجه به بُعد نورانی و معنوی دادن به عالم ماده از جهت جهان‌بینی اسلامی بسیار حائز اهمیت است و همراهی عالم مجردات و عالم ماده و تفکیک‌ناپذیری آن‌ها را نشان می‌دهد. همچنین صفاتی که فیض کاشانی با توجه به آیات و روایات با دید حکیمانه حود برای فرشتگان می‌شمارد در این بخش از رساله بررسی شده است. فیض با کمک عالم مثال به توجیه فلسفی صفات جسمانی ملائکه می‌پردازد و بر آن مویداتی روایی عرضه می‌نماید که از جهت مقام حدیثی فیض کاشانی برای اهل فلسفه بسیار مهم است.در فصل چهارم رساله، مقایسه تطبیقی آرای دو اندیشمند بزرگ اسلامی آورده شده و به‌تفصیل نقش و ضرورت فرشته‌شناسی از حیث خداشناسی و نگاه توحیدی به هستی، تبیین نبوت،‌ وحدت ادیان، معرفت‌شناسی و نهایتاً نقش فرشتگان در انسان‌شناسی از دید این دو اندیشمند آمده است. به جهت اهمیت نقش و جایگاه هستی‌شناختی فرشتگان، در بخشی جداگانه به بررسی تطبیقی نظر فیض کاشانی و شیخ اشراق پرداخته شده و هر مرتبه به‌تفصیل در نظر این دو متفکر آمده است. در پایان نیز با توجه به مفاد نظر این دو و منابع فکری ایشان، وحدت وحی و عقل و شهود نزد آن‌ها و برائت آن‌ها از علم و عرفان منقطع از وحی الهی نشان داده شده است.

یکی از مباحث مهم نزد متفکرین اسلامی مسألة ملائکه و تحلیل و واکاوی مرتبت وجودی آن است؛ تحلیل صدرایی ملائکه در راستای طرح کلان ملاصدرا، یعنی هماهنگی عقل و نقل است. او در مواضعی از دریچه فلسفی از ملائکه یاد کرده و آنها را عقل می نامد و گاه نیز با لسان شریعت سخن گفته و با عنوان ملائکه از آنان یاد می نماید. دو پرسش اساسی این جستار عبارتند از: ملاصدرا چه تلقی‎­ای از ملائکه دارد؟ او چگونه وجود ملائکه را اثبات می کند؟ بر این اساس برخی از نتایج این پژوهش به این قرار است: از نظر ملاصدرا، ملائکه طیف های گوناگونی دارند که از آن جمله اند: ملائکه مقرب، ارواح مهیمن، ملائکة مدبر، و ملائکه زمین. ویژگی مشترک میان آنها عبارت است از بساطت، تجرد، وجود بالفعل، مجرای فیض و رسالت؛ و همچنین تدبیر امور فلکی و دنیایی برخی از خصیصه‎­های مختص ملائکه است. همچنین، گزارش ادله دوازده­‎گانه ملاصدرا در اثبات ملائکه و ارائه آنها با چینش برهانی و نقد و بررسی آنها از برجستگی‎­های این مقاله است که مسبوق به سابقه نیست.