جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«اعجاز البیان فی تفسیر‌ام القرآن»، اثر صدر الدین قونوی است که به بیان جوانب اعجازی یکی از سوره‌های قرآن کریم؛ یعنی فاتحه یا «ام القرآن»، به زبان عربی می‌پردازد. این کتاب هم در ذیل کتاب‌های اعجازشناسی قرار می‌گیرد و هم در ذیل کتابهای تفسیر، تفاوت و تمایزی که این تفسیر با غالب تفاسیر دیگر دارد، در این نکته است که این کتاب بر اساس روش «تاویلی» به نگارش در آمده است و مؤلف آن در زمره مفسرانی است که قرآن را «ذوبطون» می‌دانند و معتقدند تنها روش دستیابی به این بطون و لایه‌های تو در تو «تاویل» است. تاویل که مهمترین ویژگی دیدگاه متصوفه و عرفا نیز هست، با تاویلی که به معنای تفسیر است و همه مفسران آن را پذیرفته‌اند، تفاوت دارد. قونوی کمتر به نقل اقاویل و نظرات مفسران و قرآن شناسان پرداخته است و غالب گفته‌های او درباره سوره فاتحه از قلب صیقلی او فیضان می‌کند، چیزی که آن را «علم لدنی» گفته‌اند و آن را در برابر «علم اکتسابی یا کسبی» قرار داده‌اند. این کتاب بر اساس روش «تاویلی»، به نگارش درآمده است و مؤلف آن، در زمره مفسرانی است که قرآن را «ذو بطون» می‌دانند و معتقدند که تنها روش دست یابی به این بطون و لایه‌های تو در تو، «تاویل» است. تاویل که مهم‌ترین ویژگی دیدگاه متصوفه و عرفا نیز هست، با تاویلی که به معنای تفسیر است و همه مفسران آن را پذیرفته‌اند، تفاوت دارد. قونوی کمتر به نقل اقاویل و نظرات مفسران و قرآن شناسان پرداخته است و غالب گفته‌های او در باره سوره فاتحه، از قلب صیقلی او فیضان می‌کند؛ چیزی که آن را «علم لدنی» گفته‌اند و در برابر «علم اکتسابی یا کسبی» قرار داده‌اند. وی، بعد از مقدمات، وارد تفسیر سوره حمد، به شکل کلمه به کلمه و آیه به آیه می‌شود و چون سوره حمد به ۳ قسم تقسیم شده: قسمت اول، تا «یوم الدین»؛ قسمت دوم، «ایاک نعبد و ایاک نستعین» و قسمت سوم، «اهدنا الصراط المستقیم» تا آخر سوره، تفسیر آن را نیز بر سه قسم تقسیم نموده است و بر حسب حدیث مشهور «لکل آیة ظهر و بطن و حد و مطلع»، هر کلمه و آیه را ابتدا با زبان ظاهر، سپس باطن و بعد از آن، به ماوراء باطن که همان لسان حد و مطلع است، تفسیر می‌نماید. بعد از مقدمات وارد تفسیر سوره حمد، به شکل کلمه به کلمه و آیه به آیه می‌شود. چون سوره حمد به ۳ قسم تقسیم شده (بنا به تقسیم الهی و تعریف نبوی)، قسمت اول تا «یوم الدین»، قسمت دوم «ایاک نعبد و ایاک نستعین» و قسمت سوم «اهدنا الصراط المستقیم» تا آخر سوره، تفسیر آن را نیز بر سه قسم تقسیم نموده است، و بر حسب حدیث مشهور «لکل آیه ظهر و بطن و حد و مطلع» هر کلمه و آیه را ابتدا با زبان ظاهر سپس باطن و بعد از آن به ماوراء باطن که همان لسان حد و مطلع است، تفسیر می‌نماید. قونوی پیش از آغاز به تفسیر فاتحه، مقدماتی را قاعده وار عنوان می‌فرماید و سپس در تفسیر از آنها- به اضافه برخی مطالب واردی و کشفی- استفاده کرده و آنها را در ضمن تفسیر استطراد می‌نماید. نخست، پس از خطبه، چکیده‌ای از بیان حال را بیان می‌دارد و سپس ارکان کلام غیبی را مطرح کرده و پس از مقدمه‌ای طریق بحث را ضمن قواعدی کلی که تعلق به اصول حقایق و علوم الهی دارد بیان می‌دارد و دلایل نظری را از جهت وصول به غایت رد کرده و سپس قانون فکری را که نزد صاحبان نظر مطلوب است، عنوان می‌کند که این هم در نزد برخی نتیجه بخش است و در نزد برخی دیگر، عقیم و اینکه آیا نیازی به قانون هست و یا اینکه فطرت سالم در اکتساب علوم، کافی بوده و بی نیاز از قانون است، بحث می‌کند.

البیان فی تفسیرالقرآن، اثر فقیه شیعی معاصر، آیت الله سید ابوالقاسم خویی (متوفی 1371 ش ) است. این کتاب از دو بخش تشکیل شده است : مقدمه ای در علوم قرآن و تفسیر سوره حمد . با وجود توجه گسترده به بخش علوم قرآنی این اثر، متأسفانه بخش تفسیری آن چندان مورد توجه و ژرف کاوی های پژوهشی واقع نشده است . این در حالی است که به نظر می رسد در این بخش، مباحث ارزشمندی از جهت محتوا و روش شناسی تفسیر قرآن ارائه شده است؛ از این رو جا دارد با مراجعه و کنکاش پی در پی در زوایای این اثر، ویژگی ها و اسلوب تفسیری آن تبیین گردد. در این نوشتار، تلاش می شود با بررسی تفسیر سوره حمد از زوایای مختلف به ترسیم اصول و ویژگی های روش تفسیری آیت الله خویی که روشی اجتهادی و قرآن به قرآن است، بپردازیم .