جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اراده از مهمترین صفاتی است که چگونگی اتصاف خداوند به آن همواره محل نزاع و اختلاف اندیشمندان مختلف بوده است. ریشۀ این اختلافات و نزاع‌ها به دو مسالۀ اساسی باز می‌گردد؛ یکی اینکه اراده از صفات کمالی است و ذات خداوند متعال به عنوان جامع همۀ کمالات باید واجد چنین صفتی باشد. از سوی دیگر اراده صفتی است که در معنای کلی خود عامل تحقق و صدور افعال است و در انسان همراه با تصور و تصدیق و فعل و انفعالات درونی و با حدوث فعل، در نفس حادث می‌شود. اما چنین اراده‌ای را به ذات خداوند متعال که عاری از هر گونه تغییر و حدوث است، نمی‌توان نسبت داد. بنابراین سوال اساسی این است که چه نوع اراده‌ای برای خداوند متعال قابل تصور است که موجب تغییر و حدوث در ذات خداوند متعال نشود. فلاسفه برای رفع این اشکال اراده را از صفات ذاتی و ازلی خداوند دانسته‌اند و آن را علم خداوند به نظام اصلح و شوق و ابتهاج او تفسیر کرده‌اند که در نتیجه این ارادۀ ازلی، خداوند از ازل مرید بوده و مرادات او نیز ازلی خواهد بود. در مقابل، روایات به شدت ذاتی بودن اراده و وحدت آن با علم را رد کرده‌اند و ارادۀ خداوند را صفتی حادث و همان احداث و ایجاد فعل تفسیر کرده‌اند. بر این اساس این دو دیدگاه کاملا در مقابل یکدیگر قرار دارند.آنچه ما در این پژوهش به آن دست یافتیم این است که ذات خداوند به صفت اراده به عنوان یک صفت کمالی حتما باید متصف باشد. اما این ارادۀ ذاتی، به معنای مرید بودن ازلی خداوند و در نتیجه ازلی بودن مرادات او نخواهد بود. همچنین ارادۀ خداوند به معنای علم او به نظام اصلح و شوق و ابتهاج نیز نخواهد بود. زیرا علم، شوق، ابتهاج و اراده از نظر مفهومی بر یکدیگر قابل تطبیق نیستند و دلایل ملاصدرا و پیروان او نیز برای اثبات وحدت میان این صفات ناکافی است. ارادۀ ازلی خداوند همان اراده داشتن اوست؛ به این معنا که خداوند قدرت و الوهیت و توانایی برای اراده کردن دارد اما این اراده داشتن به معنی اراده کردن نیست که به محض تحقق آن فعل نیز ضروری الصدور باشد. خداوند از ازل اراده دارد اما از ازل اراده نمی‌کند و افعال او ازلی نیست. آنچه که در روایات دربارۀ حدوث اراده آمده است، ناظر به مقام اراده کردن خداوند است که با تحقق آن، صدور فعل ضروری می‌شود و زاید بر ذات بوده و حادث به حدوث فعل است و از آنجا که زاید بر ذات است موجب راه یافتن حدوث و تغییر در ذات خداوند متعال نیز نخواهد شد. از سوی دیگر تأکید روایات دربارۀ ارادۀ حادث و زاید بر ذات خداوند، منافاتی با ارادۀ ذاتی او ندارد زیرا علی رغم عدم تصریح روایات به ارادۀ ذاتی خداوند، عقل آن را تأیید می‌کند.

«سمع» در وصف خداوند، از صفات ذات الهى و به معناى علم او به شنيدنى ها و حضور همه عالم در محضر اوست، و در وصف انسان از جمله ابزار ادراکی وی به شمار می رود که بسیاری از ادراکات، لذت ها، محسوسات و معرفت ها از این طریق و به واسطه نعمت گوش دریافت می گردد. این رساله با هدف تبیین آیات بسیاری از قرآن که حاکی از آن است که خداوند متعال نه تنها سخن بندگان را مى‏شنود بلکه نسبت به همه چیز شنواست و این که او از سر رحمت و محبت خود، انسان را به سمع همراه با دیگر وسايل و ابزار ادراکی مجهز كرد تا با استفاده از آن ها، با جهان خارج ارتباط برقرار نماید و حوادث و وقايع اطراف و همچنين عالم درون خود و تغييرات حاصل در آن را ادراك كند، نگارش گردیده است. در این راستا، از آن جا كه مطالعات معناشناسی از كارآمد ترین روش های فهم معنا در قرآن به شمار می آید، در این پژوهش، برای مطالعه و استخراج مفهوم قرآنی سمع با استفاده از این دانش کوشش گردیده تا نقش و اهمیت آن مورد بررسی قرار گیرد. لذا فصل اول آن به کلیاتی در زمینه موضوع معناشناسی سمع پرداخته و در فصل دوم روش معناشناسی نظری و مفاهیم مطرح در آن از جمله روابط همنشینی و حوزه معنایی معرفی شده است. در فصل سوم پس از واژه شناسی سمع، به اهمیت آن و عوامل بازدارنده در آن اشاره گردیده و به دنبال آن مراتب سمع در انسان ها و آثار و عوارض آن تییین شده است. سپس در فصل چهارم همنشین های سمع در دو حوزه معنایی ابزار ادراکی انسان و اسمای الهی مورد مطالعه قرار گرفته و در فصل پنجم با ترسیم حوزه معنایی سمع، به تبیین جایگاه آن در حوزه های معنایی اساسی ایمان و کفر در قرآن پرداخته شده و سپس ارتباط سمع با مفاهیم اصلی و واحدهای هم حوزه آن مشخص گردیده است. در این سیر پس از تبیین ساز و کار معنایی سمع در قرآن مشخص گردید که آیات قرآن سمع را به عنوان یک ابزار ادراکی همراه بصر، در کنار قلب و فواد و جلد معرفی می نماید که دارای نقشی مهم در ادراک و یادگیری و دریافت است. انسان که بر اساس حکمت الهی موجودی مختار است، نسبت به این ابزار توانایی کنترل دارد و چنانچه از این مجاری ادراکی به گونه ای مناسب و درست بهره ببرد، در پرتو شکوفایی آن به سعادت و رستگاری می رسد؛ و اگر آن را اسیر امیال و هواهای نفسانی خود نماید، پایانی جز ضلالت و شقاوت نخواهد داشت. بنابراین سمع در میان دیگر ابزار ادراکی و در ارتباط با آن ها دارای ارزش و مقامی خاص، و در همنشینی با آن ها شامل مراتبی بوده و در حوزه های معنایی قرآن از جایگاهی ویژه برخوردار است.

الْحَمْدُلِلَّهِالَّذِیهَدَانَالِحَمْدِهِوَجَعَلَنَامِنْأَهْلِهِلِنَکُونَلِإِحْسَانِهِمِنَالشَّاکِرِینَوَلِیَجْزِیَنَاعَلَىذَلِکَجَزَاءَالُْمحْسِنِینحمدخداوندراکهحمدخودرابهماآموختوماراشایسته‌یآنگردانیدتاشکراحساناوبگذاریمو پاداشنیکوکارانبهمادهد.شکر و سپاس بی‌حد خداوند منان را که توفیق عنایت فرمود تا بخشی از ساعات زندگیم را با کلمات سید عابدان و مولای ساجدان تبرک نمایم و افتخار درک قطره‌ی ناچیزی از دریای معارف بلند صحیفه‌ی سجادیه را نصیبم ساخت. هر علمی موضوعی دارد که مسائل آن علم از خصوصیات و ویژگی‌های آن موضوع بحث می‌کند. در جهان هستی شریف‌ترین، غنی‌ترین و کامل‌ترین وجود، وجود خداوند متعال است. علمی که به شناخت خداوند و اسما و صفات او بپردازد، نیز شریف‌ترین و ارزشمند‌ترین علم است همان‌طور که حضرت علی ? می‌فرماید:معرفهاللهسبحانهأعلىالمعارف. «شناخت خداوند برترین شناخت‌ها است.»قدم اول در این علم اثبات وجود پروردگار یگانه‌ی عالم است. لیکنچون هر موجود از جمله انسان به جهت گرایش فطری به کمال مطلق، نسبت به مبدا جهان آگاهی دارد، بخش اعظم و مهم این علمبه شناخت خدا و شناخت صفات و اسما‌ی او مربوط می‌شود. کمتر کسی را در جهان می‌توان یافت که در اعماق جان به مبدا جهان عقیده نداشته و برای هستی سرچشمه‌ای قائل نباشد، گرچه خود به این آگاهی توجه نداشته یا در تطبیق آن خطا نماید.ذات یکتا‌ی خداوند فرا‌تر از آن است که در محدوده‌ی عقل و ذهن آدمیان بگنجد چنان‌چه امام علی ? می‌فرماید:لَایُدْرِکُهُبُعْدُالْهِمَمِوَلَایَنَالُهُغَوْصُالْفِطَنِ. «افکار ژرف‌اندیش ذات او را درک نمی‌کنند و دست غواصان دریای علوم به او نخواهد رسید.»از این رو برشمردن صفات خداوند و شناخت آن‌ها راهی برای نزدیک شدن به حریم معرفت او است. هر‌چند بحث درباره‌ی اسما و صفات خداوند نیز از مباحث پیچیده و دشوار است. به بیان شهید مطهری«بخشی از مباحث الهیات بالمعنی الاخص بحث در صفات واجب الوجود است که این بحث مباحث نسبتا مشکلی دارد. به این معناکه اثبات منتهی شدن عالم به واجب الوجود برای عقل ساده‌تر است از اثبات صفات. ... [اما] آن‌چه مکتب الهی را از مکتب غیر الهی متمایز می‌کند صفات واجب الوجود است.» در این راه سخت و دشوار تنها هادی و راهنما‌ خود خداوند است. همان‌طور که امام سجاد ? فرمود:لَو لا أنتَ لَم أدرِ ما أنتَ.«اگر تو مرا هدایت نمی‌کردی نمی‌دانستم تو چه کسی هستی»خداوند خود را از طریق قرآن و فرمایشات امامان معصوم? معرفی نموده است. صحیفه‌ی سجادیه که پس از قرآن و نهج‌البلاغه از بزرگ‌ترین منابع معرفتی شیعه به‌شمار می‌رود، حاوی بسیاری از معارف دقیق و ظریف در این موضوع است. صحیفه‌ی سجادیه به دلیل این‌که بنیانش بر نیایش و گفتگوی با خدا نهاده شده است به طور طبیعی یاد و نام خدا بیش از هر یاد و سخن دیگر، در آن نمایان است. امتیاز آشکاری که صحیفه‌ی سجادیه بر دعاها و نیایش‌های دیگر دارد این است که علاوه بر محتوای علمی و معرفتی غنی در توجه به ابعاد اسما و صفات الهی و جلوه‌های مختلف خداوند از غنا و فراگیری ویژه‌ای برخوردار است.بدیهی است هر یک از محققان و پژوهشگران با اهداف خاصی به این دریا‌ی عظیم معرفتی نگریسته‌اند و به صورت کلی و جزئی دعا‌های این کتاب شریف را مورد بررسی قرار داده‌اند اما هنوز بسیاری از گوهرهای ناب این کتاب بر جویندگان حقایق پنهان است.با توجه به اهمیت و ارزش بحث اسما و صفات خداوند و نیز غنا‌ی صحیفه‌ی سجادیه در این زمینه بر آن شدم تا به بررسی و تبیین فلسفی و کلامی صفات خداوند که در صحیفه‌ی سجادیه آمده است بپردازم.بدین منظور ابتدا به تحقیق و پژوهش پیرامون اسما و صفات خداوند و مطالعه کتاب‌هایی که به این مباحث پرداخته‌اند، مبادرت ورزیدم که حاصل آن به صورت مختصر به نگارش درآمد.سپس به دقت به مطالعه‌ی صحیفه‌ی سجادیه پرداخته و به جمع‌آوری عبارت‌هایی از صحیفه که مربوط به اسما و صفات خداوند بود پرداختم.پس از دسته‌بندی صفات خداوند در سه بخش صفات ذاتی، صفات سلبی و صفات فعلی هر یک از صفات را از جهت لغوی و اصطلاحی معنا کرده سپس با استفاده از شروح مختلف صحیفه‌ی سجادیه و نیز برخی کتب دیگر تا حد امکان به تحلیل و بررسی عباراتی از صحیفه که صریح با غیر‌صریح مشتمل بر این صفات بود پرداختم.در تبیین معنای اصطلاحی صفات در حد بضاعت مباحث فلسفی و کلامی را مطرح نموده و با تحلیل و بررسی سعی شده خواننده در زمینه‌ی آن موضوع به فهم روشنی دست یابد.در عبارات صحیفه از ترجمه‌ی ابوالحسن شعرانی استفاده شده است. علت انتخاب این ترجمه اختصار، سادگی و روانی و تطبیق با لغات متن بوده است. در برخی موارد به علت عدم وضوحاز ترجمه‌ی محمد مهدی فولادوند استفاده شده که با علامت (ف) در انتهای ترجمه مشخص گردیده است.لازم به ذکر است تکرار برخی عبارات صحیفه به علت چند بعدی بودن کلام امام ?یا به علت وجود دو یا چند صفت در آن می‌باشد که با توجه به موضوع مورد نظر تکرار شده‌اند.رساله‌ی حاضربرای دانشجویان دوره‌های کارشناسی و کارشناسی ارشد رشته‌های مختلف الهیات به‌ویژه گرایش فلسفه وکلام و طلاب حوزهعلمیه قابل استفاده خواهد بود.مطالب این رساله در شش فصل تنظیم شده است:فصل اول: کلیات، که به بحث پیرامون اهمیت صحیفه‌ی سجادیه و ویژگی‌های آن و اهمیت بحث اسما و صفات پرداخته است.فصل دوم: اسمای الهی، که به مباحث کلی درباره‌ی اسم و تقسیمات آن می‌پردازد.فصل سوم: صفات الهی، که به مباحث کلی درباره‌ی صفات الهی و تقسیمات آن پرداخته‌است.فصل چهارم: تحلیل و بررسی صفات ذاتی در صحیفه‌ی سجادیه، در این فصل صفات ذاتی خداوند از منظر صحیفه‌ی سجادیه تحلیل و بررسی شده‌است.لازم به توضیح است از آن‌جاکه اسم "الله" جامع همه‌ی صفات کمالی است، در ابتدای این فصل شرح داده شده است.هم‌چنین شرح و تبیین برخی صفات که برخوردار از معانی مختلف بوده و با تحلیل‌های مختلف معنایی می‌توانند در زمره‌ی صفات ذاتی، سلبی یا فعلی قرارگیرند در این فصل جای گرفته است.فصل پنجم: تحلیل و بررسی صفات سلبی در صحیفه‌ی سجادیه، این فصل به تحلیل و بررسی همه‌ی آن‌چه در صحیفه‌ی سجادیه از خداوند سلب شده‌است، پرداخته است.فصل ششم: تحلیل و بررسی صفات فعلی در صحیفه‌ی سجادیه، در این فصل به تحلیل و بررسی بیش از چهل صفت فعلی خداوند که در صحیفه‌ی سجادیه آمده است پرداخته شده است.