جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این پژوهش با عنوان «انسان‌شناسی در آثار منظوم جامی», در پی آن است که عقاید عرفانی جامی را در باب انسان‌شناسی مورد بررسی قرار دهد. جامی وام‌دار عرفانی است که از قرن هفتم، توسّط ابن‌عربی، عارف برجسته‌ی عرفان اسلامی, پایه‌ریزی شد. این پژوهش قصد دارد که میزان تآثیر پذیری جامی از ابن‌عربی را روشن سازد؛ به همین جهت از بیان برخی نظریّات ابن‌عربی نیز بی‌نیاز نبوده است. همچنین در هر فصل، قبل از پرداختن بهعقیده‌ی جامی، نظریّات عرفای پیشین و معاصر نیز ذکر شده است. لذا, مطالعه‌ی این پایان‌نامه, خواننده را با عقاید عرفانی جامی در آثار منظومش آشنا می‌سازد و علاوه بر آن, تفاوت عقیده‌ی او را با عرفای پیشین ومعاصر روشن می‌کند. بنابراین, پس از فصل اوّل که به بررسی اوضاع و احوال زندگی جامی و شیوه‌ی شاعری و چیستی مذهب او پرداخته شده, در فصل دوم به عقیده‌ی عرفا در خصوص چگونگی آفرینش انسان و مقام خلیفه‌اللّهی او اشاره شده است.در فصل سوم به «خودشناسی» و امکان آن پرداخته شده و به دنبال آن، در فصل چهارم، «ابزار و منابع شناخت» از دیدگاه جامی و ابن‌عربی و سایر عرفا و همچنین تفاوت دیدگاه ایشان با حکما بررسی شده است.فصل پنجم به «انسان کامل» و جایگاه او در عالم هستی اختصاص دارد و فصل نهایی این پژوهش، به «ولایت» و «نبوّت» و عقیده‌ی ابن‌عربی و دیگر عرفا در باب برتری ولایت بر نبوّت و همچنین بررسی دیدگاه جامی و ابن‌عربی در خصوص خاتم‌الاولیا پرداخته است.بی تردید, نگارش چنین موضوعاتی می‌تواند راهگشای شناخت بیشتر خطّ مشی عرفایی چون جامی باشد که نسبت به دیگران, کمتر بدو پرداخته شده است.

فنون بلاغت شامل علوم و فنونی است که دانش بیان یا صور خیال یکی از آن موارد می باشد. تمامی شاعران برای بیان اندیشه و احساس خود و نیز برانگیختن مخاطب ناچار از استفاده از این علم می باشند. زمانی این امر برای شاعر دست یافتنی و محقق می شود که تخیل را وارد دنیای اشعارش سازد. این تخیل به زبان علمی همان صور خیال است که کارآمد ترین ابزار برای خلق و آفرینش و سنجش یک اثر ادبی است و قدرت تأثیر گذاری و تأثیر پذیری را دو چندان می کند. ارزش ادبی آثار هنرمندان با توجه به ابزار استفاده شده مورد سنجش و ارزیابی قرار می گیرد، بنابراین هرچه توانایی و خلاقیت هنرمندی در بهره گیری از این آرایۀ ادبی بیشتر باشد آثار وی از جذابیت و گیرایی و قابلیت هنری بالاتری برخوردار خواهد بود. در این پژوهش سعی شده است ابتدا این ترازوی سنجش یافت شود و آمار استفاده از آن بررسی و با توجه به این یافته ها و آمارها میزان توانایی شاعر سنجیده شود. جامی از جمله شاعرانی است که برای بیان افکار و عقاید خود از صور خیال به نحو مطلوبی بهره برده است. در این روش منظومۀ این شاعر منتخب بررسی شده، و چگونگی سیر عناصر خیال در اشعار وی مورد تحلیل آماری و ارزیابی قرار گرفته شده است. از آنجایی که تشبیه رکن اصلی و اساس خیال و تخیلات ذهنی است، و نیز بر طبق روال سنتی بررسی صورخیال، در ابتدا به مبحث تشبیه و ارائۀ بسامد آن پرداخته شده است. بیشتر تشبیهات شاعر به صورت حسی و ملموس بیان شده است. تشبیه مفرد به مفرد روان ترین و ساده ترین نوع تشبیه است، و لی گاهی به حکم صاحبان این علم از عنصر ابتکار و خلاقیت به حساب می آید. با این حساب فراوانی بالای این نوع تشبیه در اثر شاعر را می توان نشان از ذهن ساده گرا و خلاق این شاعر دانست. بعد از این تشبیه به ترتیب، تشبیهات مقید به مفرد، مفرد به مقید و مقید به مقید دارای بالاترین فراوانی می باشد. برآن اساس که مقید کردن تشبیهات یکی از راههای نوکردن تشبیه و دوری آن از ابتذال است، بسامد بالای این تشبیهات، نشان از نوآوری خیال و اهمیت رکن مشبه در نزد شاعر دارد. قیدهایی که به صورت غیر اضافه به کار برده شده ، یا خود وجه شبه هستند، یا در دریافت وجه شبه و تصویر سازی نقش مؤثری دارند. از میان تشبیهات مرکب شاعر بالاترین تشبیه متعلق به تشبیه مرکب به مرکب است. هرچند این تشبیه به نسبت تشبیه مفرد ومقید از فراوانی کمتری برخوردار است،اما شاعر با استفاده از خلاقیت و توانایی خود در تصویر سازی، نوآوریهای زیبایی از خود نشان داده است. تشبیه مفصل و بلیغ به گونه ای در تضاد با یکدیگر قرار دارند، اما بسامد این دو نوع تشبیه بالاتر از تشبیه مؤکد و مرسل است.فراوانی بالای تشبیه بلیغ نشان از ذهن استعاره گرای شاعر دارد و فراوانی بالای تشبیه مفصل نمایانگر ساده گرایی وی می باشد.تصاویر استعاری این شاعر نسبت به تشبیه کمتر است، اما تصاویر موجود را به شیوه ای حساب شده در جهت بیان افکار و عقایدخود به کار گرفته است. از آنجا که این منظومه داستانی عاشقانه است، تصاویر استعاری پوششی است در جهت حفظ عفت کلام شاعر، برای بیان آنچه نمی تواند بی پرده بیان دارد. جولانگاه واقعی خیال و اندیشۀ شاعر استعارۀ مطلقه است. فراوانی بالای این استعاره باعث تعادل در لفظ و معنی می شود. گاهی شاعر این استعاره را چنان پرداخته و سنجیده بیان می دارد که گویی استعارۀ مرشحه است. به صورتی که هر خواننده ای که ذهنی باز و فعال نداشته باشد قدرت تشخیص استعارات وی را ندارد.حداقل فراوانی در بین صور خیال مربوط به مجاز می باشد. مجاز به علاقۀ جزء حداکثر فراوانی را به خود اختصاص داده است. سپس علاقۀ محلیت، سببیت و جنس دارای بالاترین بسامد هستند. در این مبحث هیچ نوع ابتکار قابل ملاحظه ای به چشم نمی خورد. مجازهای یافت شده به صورتی بسیار سنتی و مبتذل می باشد. در بخش کنایات کنایه از موصوف حداقل بسامد وکنایه از فعل بالاترین فراوانی را دارد. در میان کنایات فعلی گاهی کنایاتی یافت می شود که ذهن برای دریافت آن نیاز به تأمل دارد. اما ویژگی کلی که برای این بخش می توان در نظر گرفت سادگی و همه فهم بودن آن است.