جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تأویلات اهل بیت (علیهم‌السلام) به‌عنوان وارثان علم نبوت و مفسران حقیقی قرآن، نقش کلیدی در تبیین لایه‌های باطنی آیات قرآنی ایفا می‌کنند و مفاهیمی همچون ولایت، هدایت، و استمرار نبوت را آشکار می‌سازند. این پژوهش با هدف بررسی تأویلات اهل بیت (ع) درباره مقام ولایت در آیات منتخب سوره‌های طه و مریم و تحلیل جایگاه آن‌ها در پیوند میان قرآن، نبوت، و هدایت امت اسلامی انجام شده است. روش این مطالعه، تحلیلی–توصیفی است و با استفاده از منابع تفسیری و حدیثی معتبر، به طبقه‌بندی تأویلات اهل بیت (ع) در قالب‌های معنوی-رمزی، تشبیهی-تمثیلی، مصداقی، و جری و تطبیق پرداخته است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که تأویلات اهل بیت (ع) عمق مفاهیم ولایی آیات را روشن کرده و ولایت را به‌عنوان یکی از ارکان اساسی هدایت الهی و استمرار رسالت انبیا معرفی می‌کنند. این پژوهش تأکید دارد که بدون بهره‌گیری از تأویلات اهل بیت (ع)، درک معارف قرآنی ناقص خواهد بود. همچنین، این تأویلات ارتباط میان مقام ولایت و مفاهیمی همچون عصمت، قرب الهی، و هدایت امت را در تمامی ابعاد روشن ساخته و به تبیین جایگاه ولایت به‌عنوان محور هدایت بشر کمک کرده است.

بر اساس آیة 16 سورة شعراء، خداوند بعد از ابلاغ رسالت موسی و هارون(ع) فرمود: «فَأْتِیا فِرْعَوْنَ‌...». بررسی حدود چهل ترجمة فارسی و هشتاد تفسیر قرآن نشان می‌دهد که با وجود پنج دیدگاه در تفسیر این آیه، تقریباً همة مترجمان و طیف وسیعی از مفسران، آیه را این‌گونه معنا کرده‌اند: «پس نزد فرعون بروید». با توجه به اینکه ریشة مادة «أتی» به ‌معنای آمدن است، این سؤال مطرح می‌شود که این محققان با توجه به چه قرینه‌ای، معنایی کاملاً متضاد با این ماده را در این آیه در نظر گرفته‌اند؟ بازخوانی دیدگاه مفسران در این زمینه برای روشن شدن نقاط مثبت یا مبهم آنها و اصلاح ترجمه‌های احتمالاً نارسا، ضرورت بررسی این دیدگاه‌ را روشن می‌کند. بررسی تحلیلی ـ انتقادی دیدگاه مفسران و سایر شواهد نشان می‌دهد که این ترجمه با وجود کثرت طرف‌دارانش، موجب از بین رفتن قسمتی از معنای آیه و نادیده گرفتن بلاغت قرآن خواهد شد؛ ازاین‌رو معنای دقیق آیه این‌گونه است: «پس نزد فرعون بیایید [من آنجا حاضرم‌]» یا «با سهولت و آسانی نزد فرعون بیایید [آنجا حضور دارم]». این ترجمه، برخلاف ترجمة مشهور، دارای نقاط قوتی است، از قبیل «هماهنگی با معنای لغوی مادة أتی»، «رعایت بلاغت» و «رعایت حالت روانی موسی و هارون(ع) هنگام دریافت دستور».

الأصْفی فی تَفْسیرِ القُرْآن تفسیری به زبان عربی و شامل تفسیر کل قرآن، اثر ملامحسن فیض کاشانی (۱۰۰۷ق/۹۷۷ش-۱۰۹۱ق/۱۰۵۸ش) است. الاصفی برگزیده‌ای از تفسیر صافی است. فیض در الاصفی به تفسیر اهل بیت اکتفا کرده است. با اين ديد تفسيرى روايى است. و نيز مى‌توان آن را آميخته‌اى از روايت و درايت دانست. الاصفى در 21 هزار سطر، حدود يك سوم صافى مى‌باشد كه در دو مجلد ارائه شده است. تفسير صافى در سال 1075 پايان يافت و بعد از دو سال الاصفى به نهايت رسيد. کتاب از دو جزء تشکیل شده که جزء اول آن شامل سوره‌های حمد تا اسراء و جزء دوم از سوره کهف تا آخرین سوره قرآن است. مفسر در مقدمه بر اين معنا تكيه دارد كه: كسيكه در فهم معانى قرآن به اخبار مراجعه مى‌كند، اگر بخواهد به تناقض و تضاد نرسد، بايد در معناى آيات و تفسير آنها بر برخى روايات آحاد و افراد تكيه نكند، بلكه به معناى عام و مفهومى كه از مجموعه روايات فهميده مى‌شود بايد تكيه كند، بدين ترتيب تناقض در اخبار نيز مرتفع مى‌شود، مواردى از اخبار كه بر تخصيص معنا دلالت دارد، براى اشاره به منزّل فيه، يا اشاره به يكى از بطون آيه است، و ممكن است معناى ديگرى را قصد كرده باشد، بستگى به فهم مخاطب و ميزان انس او با روايات دارد زيرا كلام معصومين( ع) به تناسب فهم مردم بيان شده است. اگر آن را بر معناى خاص، حمل كنيم، قرآن را محدود به همان موارد كرده‌ايم در نتيجه از فايده خواهد افتاد و حاشا كه چنين قصدى از روايات در كار باشد. با اين بيان معناى تأويل روشن مى‌شود و آن اراده بعض افراد معناى عام است، كه از ذهن مخاطب پنهان شده، كه در مقابل تنزيل مى‌باشد. روش ورود و خروج اين تفسير در مباحث به اين شكل است كه ابتدا، اطلاعات كلى شامل، مكى و مدنى بودن، نام سوره و تعداد آيات آن را بيان مى‌كند. پس از آن معناى آيات و كلمات را با روايات معصومين( ع) ذكر مى‌نمايد، رواياتى كه مصدر آنها، يعنى اسانيد و نام معصوم از آن به دليل اختصار حذف گرديده است. در مرحله بعد به معناى لغوى كلمات مى‌پردازد و سپس مطالب خود را كه برگرفته از اجتهاد خود يا تفاسير ديگران است، با عنوان« اقول» مطرح مى‌كند. در اين عنوان بين روايات نقل شده جمع كرده و گاه در اين جمع از آيات استفاده برده است، مانند ج 1 ص 8 در بحث« صراط مستقيم». و در نهايت با تعبير« و بالجمله»، تبيين و تفسير كلى فراز و جمع‌بندى آن را بيان مى‌دارد. در آخر هر سوره نيز به فضل سوره و ارزش آن به نقل از ثواب الاعمال مى‌پردازد. با وجود همت مفسر بر اختصار امّا از نقل شأن نزول از طريق روايت و غير آن، غفلت نمى‌ورزد، مانند ج 1 ص 14 آيه 8 سوره بقره. با اين وجود نيز گاهى به نقل اقوال مبادرت مى‌ورزد مانند ج 1 ص 17 آيه 19 سوره بقره.

قرآن کریم شاهکاری بی‌بدیل و تکرار ناشدنی است که به دلیل دارا بودن مفاهیم والا که در ساختاری بی‌نظیر در دسترس همگان قرار گرفته، همواره مورد توجه پژوهشگران بوده است. همه‌ی مفاهیم این کتاب مقدس در اوج فصاحت و بلاغت قرار دارند و یکی از روش‌های زیبا‌سازی آن، تصویرپردازی هنری برای هر رویداد است تا بدین شیوه، مخاطب به درک و دریافتی بهتر از پیام قرآن برسد. بنابراین واکاوی تصویرپردازانه‌ی محتواهای قرآنی و تبیین نحوه‌ی کاربست‌ این تصاویر در القای مفاهیم هدایتگرانه ضرورتی انکارناپذیر است. در ذیل بررسی بافتهای معنایی این کتاب آسمانی به جلوه‌های خاصی از پردازشگری تصویری در سوره مبارکه طه می‌رسیم که به مدد استفاده از شگردهای هنری در قالب سطوح تشبیهی، مجازی واستعاری به شکل خاصی نمود یافته است. پژوهش حاضر با رهیافتی توصیفی- تحلیلی پس از تبیین مفهوم کلی تصویر و بیان ویژگی‌های تصاویر قرآنی درصدد بررسی ساز و کار بیانی تصویرهای هنری و عناصر ساختاری در سوره طه، به‌عنوان یکی از ابزارهای بیان آموزه‌های انسانی و اخلاقی است. نتایج تحقیق بیانگر آن است که برجسته‌ترین مؤلفه-های تصویرپردازی در این سوره که نقش بی‌بدیلی در چارچوب‌مندیِ مفاهیم سوره داشته‌اند در قالب تصویرگری‌های تشبیهی، استعاری و مجازی تبلور یافته است. همچنین قرآن کریم از طریق تصویرسازی ذهنی، مفاهیم انتزاعی را عینی می‌سازد تا وضوح آنها در ذهن مخاطب، بیشتر و درنتیجه تعامل مخاطب با متن بهتر گردد و در این راستا قرآن بر یک گونه‌ی خاص از تصویرسازی تکیه نمی-کند؛ بلکه از گونه‌های متنوعی از تصاویری که در درون بافت با هم در تعاملند، بهره می‌جوید.

تفسیر صحیح آیات قرآن همواره در طول تاریخ از ضرورت‌های جامعه اسلامی به شمار می‌آید. لازمهٔ این تفسیر، پایبندی و تسلط بر علوم و قواعد ویژهٔ آن است. در میان علوم قرآنی، نخستین علمی که شکل گرفت، علم قرائت بود. این علم که از دیرباز مورد توجه مفسران قرآن قرار داشته، افزون بر بررسی اصول و قواعد قرائت، به تحلیل اشکال مختلف قرائت کلمات می‌پردازد تا با در نظر گرفتن ساختار کلام، سیاق جمله و سازگاری معنایی، بهترین و صحیح‌ترین قرائت را برگزیند. بر این اساس، پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی و گردآوری داده‌ها، موارد اختلاف قرائات در سورهٔ طه را بر پایهٔ قرائت قُرّاء سبعه و تفاوت‌های آن با قرائت حفص بررسی کرده است. یافته‌ها نشان می‌دهد که در سورهٔ طه، ۲۷ آیه دارای اختلاف قرائت هستند. از این تعداد، ۱۸ مورد بر معنای آیه تأثیرگذار بوده، ۹ مورد تغییری در معنا ایجاد نکرده‌اند، و یک مورد نیز تفسیری متفاوت ارائه می‌دهد. با این حال، تغییرات معنایی یادشده در نهایت به مفهوم یکسانی از آیه منجر می‌شوند و گاه در حد تغییراتی بسیار جزئی هستند که در اصل معنا تأثیری ندارند. نتایج این پژوهش بیانگر آن است که با تحلیل سیاق آیات، سازگاری معنایی میان آنها، قواعد صرفی و نحوی و موارد مشابه، می‌توان پژوهشگر را به قرائت صحیح (همان قرائت مشهور) رهنمون ساخت.

آیات مربوط به تنقیص موردی و یا انتساب گناه و معصیتی خاص به ساحت پیامبران بزرگ الهی همواره محل بحث و نزاع مفسران بوده است. آیۀ 121 سورۀ طه از زمرۀ همین آیات جنجالی است که در آن، دو فعل «عصیان» و «غوایت» به حضرت آدم (ع) نسبت داده شده است. پرسش اصلی پژوهش پیش‌رو این است که آیا می‌توان افعال «عصیان» و «غوایت» در مورد آدم (ع) را ــ به‌رغم عصمت پیامبران ــ بر معانی ظاهری آنها حمل کرد یا ناگزیر بایستی همچون سایر مفسران راه تأویلات پیچیده و گاه ناسازگار با ظاهر آیه را در این باره پیمود؟ این پژوهش به روش تحلیلی‌ــ‌‌تطبیقی انجام شده و نتیجۀ نهایی آن این است که در آیۀ موردبحث نه‌تنها قرینۀ صارفۀ متقن و موجهی برای تأویل معانی ظاهری افعال «عصیان» و «غوایت» درمورد آدم (ع) به معانی مورد ادعای برخی مفسران وجود ندارد، بلکه، مؤیدات فراوانی در تعیین معانی ظاهری این افعال به‌عنوان مدلول اصلی کلام الهی قابل‌استنباط است. * دریافت: ۱۱/۱۲/۱۴۰۲ | بازنگری: ۲۶/01/۱۴۰3 | پذیرش: ۲۹/۰۱/۱۴۰۳ | انتشار برخط: ۳0/0۸/۱۴۰۳ استناد: جوانمرد، اشکان؛ و مؤدب، سید رضا. (1۴0۳). عصیان و غوایت آدم (ع) از دیدگاه مفسران: تفسیر آیۀ 121 سورۀ طه. پژوهش‌های تفسیر تطبیقی، ۱۰(2)، ۱‑۲۴. https://doi.org/10.22091/ptt.2024.9347.2232 ناشر: دانشگاه قم © نویسنده(ها)

خدای متعال در آیه 85 سوره طه می فرماید: «وَ أَضَلَّهُمُ السَّامِرِی ». داستان سامری، در میان وقایع متعدد قوم موسی، دارای اشاراتی ظریف و قابل تأمل است. تعبیر قرآنی «اضل» با یک فاعل مشخص، اشاره به ضرورت آگاهی از عملکرد افراد فرصت طلب دارد. در اینکه بیان خداوند از پروژه موفق سامری در غیاب موسی و گمراه شدن قوم او چه هدفی دارد؟ مقاله حاضر تلاش کرده عملکرد سامری در سوره طه را با روش، تحلیلی استدلالی و استنباطی، با استفاده از منابع کتابخانه ای و نرم افزاری مورد تبیین قرآنی قرار دهد. نظام هندسی سوره طه در بردارنده استدلال های عقلی بر پذیرش توحید و دوری از شرک است و داستان سامری ترسیم کننده شخصیتی با موقعیت اجتماعی و اهل نفاق است که برای رسیدن به رهبری از استدلال های عوام فریب استفاده می کند. یافته های پژوهش بیانگر آن است که رمز رهایی از ضلالت، همراهی دائمی مردم با رهبر و جانشین او و پرهیز از منافقین و آگاهی از نگاره سامری هاست. نقشه سامری با سه الگوی: ارتداد از ایمان به کفر، ارتداد در تبعیت از موسی، تورات و هارون موفق به اخذ ضلالت قوم در کمترین زمان ممکن شد. این تحقیق با تبیین اقسام ارتداد و ارتباط مفهومی «اضل» با ارتداد، نتایج انگاره سامری را در قوم موسی و امت اسلام مورد بررسی قرار داده است.

شناخت «حقیقت عرش» همواره از مسائل پیچیده و پر اهمیت برای دانشمندان و صاحبان علم و معرفت بوده است، که علت آن آیات شریفه قرآن مجید مانند: «الرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی » و روایات مرتبط است که به صراحت از عرش سخن گفته است. ازاین رو اندیشمندان دینی از جمله مفسران و متکلمان در این باره به تحقیق پرداخته اند. هدف از پژوهش حاضر بررسی مفهوم حقیقی عرش، با توجه به نیاز به شناخت آن در حوزه جهان شناسی، خداشناسی و معارف الهی است تا در سایه سار آن پاسخی روشن به برخی ابهام های موجود در این موضوع داده شود. روش تحقیق کتابخانه ای و تحلیلی است و دستاورد پژوهش، این است که عرش الهی حقیقتی مستقل و از جنس حقایق غیبی و در مرتبه عوالم مجردات است. مراد از حقیقت عرش نیز، جایگاهِ تدبیر و مدیریت و ربوبیت الهی و مقامی است که منشأ صدور اح کام ع الم بوده و همه اوامر الهی به سوی آن منتهی می شود.

داستان‌های قرآنی به عنوان یکی از بی‌شمار اعجازهای زبانی قرآن‌، به فراخور حال مخاطب در مقاطع مختلف توسط الله جل شأنه روایت شده‌اند. این راوی توانا هر داستانی را برای منظوری خاص و در جهت هدفی مشخّص، ذکر می‌کند و از مخاطب خود می‌خواهد که در آن تدبّر کند. ضرورت این تدبر، عاملی شد تا در این پژوهش با دیدی نو یعنی از دید علم نشانه‌شناسی به یکی از این داستان‌ها ـ داستان حضرت موسی (ع) در سورة «طه‌« ـ نگریسته شود. مهمترین یافته‌های این پژوهش که با روش تحلیلی‌ـ‌ توصیفی نگاشته شده بیانگر این مطلب است که داستان حضرت موسی (ع) در سورة «طه» اوّلاً، یک داستان روایی است که تمام عناصر یک داستان را در حد مطلوبی دارد و ثانیاً، بخوبی می‌توان از علم نشانه‌شناسی برای فهم بهتر آن سود جست و نشانه‌های این داستان مثل «النار»، «الصلاة»، «اَلْیَمّ»، «العصا» و «العِجْل» ـ را کشف و بررسی کرد.

آیۀ 114 سوره طه به جهت ذکر مسألۀ نهی‌شدنِ پیامبر اکرم (ص) از عجله به هنگام وحی، از دیرزمان مورد توجّه مفسّران بوده و دربارۀ مقصود حقیقی نهی مذکور نظر‌های متفاوتی ارائه کرده‌اند. از همین رو مقالۀ حاضر، این آراء را به دو دیدگاه نهی رفعی و نهی دفعی تقسیم و با توجّه به آیات قرآن و روایات ارزیابی کرده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد دیدگاه نهی رفعی که به عجله‌نمودن پیامبر اکرم (ص) به هنگام وحی تصریح می‌کند، در صورتی صحیح است که انگیزۀ عجلۀ ایشان، اشتیاق به آیات قرآن تلقّی گردد. این دیدگاه با دیدگاه نهی دفعی که به صدور نهی مذکور، بدون سرزدن شتابی از آن حضرت دلالت دارد، قابل جمع و هر دو صحیح است. شناسایی و بررسی منابع صدور نظر‌های مفسّران، توجّه به سیاق سوره و ظاهر آیه، از مؤیّدات این دیدگاه است.