جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

انسان در پیرامون خود، با اسامی اشخاص، مکان ها، حیوانات، نباتات، اشیا و غیره سروکار دارد که علت نامگذاری (وجه تسمیه) بسیاری از این اسم ها بر او پوشیده است. یکی از مسایلی که ذهن کنجکاو بشر را به خود مشغول کرده است، یافتن ارتباط حقیقی بین اسم و مسمی است. وجه تسمیه در متون ادبی و به ویژه متون عرفانی، کاربرد فراوانی دارد. از آنجا که شاعران و نویسندگان عارف مسلک با دیدگاه متفاوت از دیگران به پیرامون خود می نگرند، خلاقیت و هنرآفرینی آنان در استفاده از وجه تسمیه اسامی هم بی نظیر است. مسلم است که شناخت اشکال گوناگون وجه تسمیه، کمک شایانی به درک متون عرفانی خواهد کرد؛ به همین منظور، این مقاله در دو محور تنظیم شده است: نخست آنکه وجه تسمیه های به کار رفته در متون عرفانی از چه منابعی سرچشمه گرفته اند؟ و دیگر آنکه عرفا چگونه با استفاده از ابزار وجه تسمیه که برخی جنبه افسانه و خرافه نیز دارد، برای بیان معانی بلند عرفانی سود جسته اند؟

«اسطورة السبئیة کما تخیلها و اختلقها سیف بن عمر» اثری گرانبها از علامه سید مرتضی عسکری به زبان عربی می باشد که در آن به بررسی افسانه عبدالله بن سبأ و جاعل آن که فردی به نام سیف بن عمر است می پردازد. در مورد منشأ پیدایش شیعه عده ای از فردی به نام عبدالله بن سبأ یاد کرده اند. نویسنده در این کتاب به بررسی وجود یا عدم فردی به نام عبدالله بن سبأ می پردازد و از این رهگذر به بررسی راوی اصلی این افسانه که سیف بن عمر باشد پرداخته است. در شرح حال سیف آورده اند که او بغدادی و در اصل کوفی بوده و گفته اند که سیف در سال 71 ق در زمان خلافت هارون الرشید از دنیا رفته است. او دارای دو کتاب به نام های «الرده الکبیر و الفتوح» و «الجمل و مسیر عائشه و علی» است که در کتاب اول حوادث تاریخی نزدیک به رحلت تا زمان خلافت عثمان و در کتاب دوم از شورش علیه عثمان، کشته شدن او و جنگ جمل سخن به میان آورده است. علامه عسکری در مورد چگونگی انتشار این افسانه در کتب تاریخی اینگونه می فرمایند که این مطلب در کتاب سیف بن عمر به نام «الجمل و مسیر عایشه و علی» آمده است و طبری، ابن عساکر، ابن ابی بکر و ذهبی به صورت مستقیم از این کتاب مطلب را نقل کرده اند و ابن اثیر و ابن کثیر و ابن خلدون از طبری اخذ کرده اند و مورخان و مستشرقان بعدی به آنها اعتماد کرده و آن را پذیرفته اند. مؤلف علاوه بر این کتاب در کتاب های دیگر خودش مثل «عبدالله بن سبأ و اساطیر اخری» و «خمسون و مائه صحابی مختلق» نیز به عدم وثاقت سیف بن عمر اشاره کرده است. ایشان در این کتاب از طریق مقایسه بین روایت سیف بن عمر و روایات دیگران از حوادث تاریخی و مشاهده تفاوت های فاحش بین آنها به این نتیجه رسیده است که سیف بن عمر کذاب و دروغگو است و بسیاری از حوادث و شخصیت ها را جعل می کند. البته فقط شیعیان نیستند که وی را از درجه اعتبار ساقط می دانند بلکه علمایی از اهل سنت مانند یحیی بن معین، نسایی، ابن حماد عقیلی، ابن ابی حاتم، ابن حبان و دارقطنی او را ثقه نمی دانند و به احادیث او توجهی روا نمی دارند. در بخشی از این کتاب سه روایت اصلی از سیف بن عمر که در آن به وجود عبدالله بن سبأ اشاره شده است بیان و نقد می شود. نویسنده در نقد سندی روایات به این مطلب اشاره می کند که می توان سند این افسانه را به دو قسم تقسیم کرد: 1) سند کسانی که سیف از آنها این روایت را نقل کرده است مانند عطیه و یزید الفقعسی که مؤلف هر دوی آنها را جعلی می داند؛ چرا که در کتب تراجم و انساب از آنها ذکری به میان نیامده است. 2) سند کسانی که آنها از سیف این روایت را نقل کرده اند مانند السری که دروغگو است و شعیب که مجهول است. علامه سپس به وجود این افسانه در کتب مرجع تاریخ اسلامی می پردازد و راویان آن را مورد بررسی قرار می دهد و مشخص می کند که همه آنها یا دروغگو هستند یا نمی توان به وثاقت آنها پی برد و مجهول هستند. مؤلف با تحلیل این منابع به بررسی تمام راویان موجود در اسناد سیف بن عمر پرداخته و نشان داده است که سیف چگونه در اسناد و به وسیله راویانی که وجود خارجی ندارند این موضوع را ساخته و پرداخته است. همچنین در این کتاب تمام روایات منقول از ابن سبأ نقد و بررسی شده است. نویسنده در نهایت به این نتیجه رسیده که شخصیت عبدالله بن سبأ ساختگی و توسط سیف بن عمر از مورخان و راویان هم عصر بنی امیه ساخته شده است.