جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتیبه نادرى با 24 بیت شعر ترکى ـ فارسى که در مدخل غربى قلعه کلات نادرى در سینه کوه حک شده، ارزش تاریخى فراوانى دارد، به‏طورى که بسیارى از مسائل مهم تاریخى عصر نادر، به‏خصوص سیاست مذهبى و خارجى و اصل و نسب وى را مى‏توان بر پایه آن بررسى کرد. در این کتیبه، نادر در حوزه مذهب، اشارات و بیاناتى دارد که بسیار در خور توجه است. او به صراحت اعتقاد و علاقه باطنى خویش به خداى یگانه و نیز تمایلاتش را به مذهب تسنن بیان داشته است. اما واقعیت این است که این تمایلات وى، با منطق نصوص تاریخى این دوره، کاملاً مغایر بوده و به همین دلیل مى‏توان گفت که مصلحت سیاسى زمان، او را به اتخاذ چنین تدبیرى وادار کرده است. مقاله حاضر درصدد بررسى و تحلیل همین مسئله است.

کتیبه فرمان کوروش تاکنون اساس پژوهش های فراوان قرار گرفته، ولی به نقش خدای نبوی بین النهرینی در این کتیبه از منظر اسطوره شناختی عنایت چندانی نشده است. کتیبه فرمان کوروش آسیب هایی دیده و نبو و مردوک تنها خدایانی هستند که نامشان در این نوشته باقی مانده است. خدای نبو، صاحب خویشکاری توکل بر خط، کتابت، خرد، محافظت از کاتبان و تا حدی شادی بخشی، گاه وزیر و گاه فرزند مردوک انگاشته می شد. هدف نگارنده در این مقاله بررسی این موضوع است که چرا کوروش هخامنشی در فرمان (استوانه) مشهور خود، که به هنگام فتح بابل دستور نگارش آن را صادر کرد، در کنار نام مردوک از خدای نبو یاد کرده و انگیزه کوروش یا کاتبان تحت فرمان او در استفاده از نام این خدا، به جای نام خدایان دیگر، چه می توانسته باشد. با این هدف ابتدا به معرفی خویشکاری ها و معبد و خاستگاه نبو می پردازیم و سپس نقش او در جاهای مختلف و متون پادشاهی در طول زمان و همچنین اهمیت آمدن نام نبو و مردوک را در کنار یکدیگر ذکر می کنیم. آنگاه به بررسی تقش نبو در استوانه کوروش می پردازیم و نتیجه می گیریم که به احتمال فراوان نبو، به دلیل جانشینی مردوک، حفاظت از پادشاهی کوروش و جانشینش کمبوجیه، توکل بر خرد و عمر طولانی و شادی و قدرت بخشیدن و مشروعیت بخشیدن به کوروش وجانشینانش در این کتیبه به جایگاه دوم پس از مردوک دست یافته است.

مدرسه چهارباغ اصفهان یکی از بناهای باشکوه اواخر عهد صفوی (1118- 1126 ﻫ.ق) است که در زمان شاه سلطان حسین صفوی (1105-1135 ﻫ.ق) در ضلع شرقی خیابان چهارباغ اصفهان احداث گردیده است. این مدرسه به همراه کاروانسرا و بازارچه ای که پیرامون آن قرار داشته، مجموعه عظیمی را تشکیل می داد که علاوه بر فواید کاربردی و تعلیم و تربیت طلاب و مدرسان علوم دینی، از لحاظ هنری نیز بسیار ارزشمند بوده است. وجود عقاید و باورهای دینی و مذهبی شیعی و هم چنین تفکرات عرفانی و صوفیانه موجود، بر هنر این دوران تاثیر بسزایی داشته که یکی از بهترین نمودهای آن را در کتیبه های کاشیکاری مدرسه چهارباغ می توان مشاهده نمود. از این رو اساس این پژوهش که با رویکرد تاریخی- تطبیقی و بر اساس مطالعات میدانی و کتابخانه ای به بررسی کتیبه های کاشیکاری این بنا و باورهای عصر صفوی می پردازد، بر این فرضیه استوار است که میان مضامین کتیبه های کاشیکاری مدرسه چهارباغ اصفهان و اعتقادات و باورهای عصر صفویه ارتباط مستقیمی وجود دارد و با توجه به نوع خطوط و محل کاربردشان تفاوت هایی با یکدیگر دارند. این کتیبه ها شامل باورهای ملی ایرانی و مذهب تشیع بوده که بر روی همه اقشار جامعه اعم از علما، سیاسیون، متصوفه، عرفا و حتی عامه مردم تاثیر داشته است.

در فرهنگ اسلامی مسجد نه تنها به عنوان عبادتگاه بلکه به صورت مجمع و محل رسیدگی بسیاری از اختلافات و نیز برگزاری برخی مراسم، همواره مورد توجه و احترام بوده است. بنابراین هنرمندان و صنعتگران همواره بر این بوده اند تا با نکته سنجی و کاردانی خویش به ایجاد تقویت، استحکام و زیبایی فضای معنوی آن کمک نمایند. در واقع مسجد مجموعه ای از هنرهای گوناگون است که بر روی هم، فضا و مکان خاصی را پدید آورده است. در معماری مسجد به تزیین آن توجه خاص شده است و می توان گفت که مسجد اولین جایگاه تجلی هنر اسلامی می باشد. یکی از ارکان تزیین مساجد استفاده از نقوش هندسی در مفهوم نمادین و فلسفی آن به منظور تاثیرگذاری روانی بر عابد و تقویت حس وحدانیت در فضای مسجد است. اشکال پیچیده هندسی با تکرار تناسبات وابسته به یک نقش نوعی احساس نظم و هماهنگی می آفریند. در معماری مسجد کتیبه نیز جایگاه ویژ ه ای دارد. کتیبه ها علاوه بر این که محل زیبایی و وحدت خط و نقش هستند، استادی و مهارت هنرمندان خطاط و کتیبه نگار را در بهره گیری مناسب از این دو عنصر در کنار هم نشان می دهند و ابزاری برای پیام رسانی و منعکس کننده کلام خدا، سخنان اولیا و ادعیه اسلامی نیز می باشد. از این رو، کتیبه ها را می توان به سه نوع کتیبه های قرآنی، کتیبه هایی با مضامین دعایی و کتیبه هایی با مضامین حدیثی تقسیم کرد.آن چه در این مقاله به آن پرداخته می شود، علاوه بر بررسی این دو شاخصه مهم معماری اسلامی در مساجد، مساله استحاله آن ها در فضای مساجد امروزی است که بر مبنای اصول نوین معماری پایه ریزی می شوند. امروزه مساجد کمتر معرف برتری ارزش های معنوی است و جایگاه معنوی و کاربرد سنتی آن به عنوان مکانی مقدس به تدریج در کنار کاربردهای اجتماعی و سیاسی آن قرار می گیرد. بدین گونه این دگرگونی در بنای اصلی مسجد که بر مبنای معماری سنتی شامل گنبد، مناره، محراب و منبر و غیره بوده است، نوعی تحریف و تغییر به وجود آورده و به دنبال آن، تغییر کاربرد و کارکرد عناصر تزیینی را در پی داشته است.

کتیبه ها از جمله مهمترین اسناد تاریخی هستند که در بررسیهای تاریخی بخصوص تاریخ باستان از اهمیت ویژه ای برخوردارند. زیرا با مطالعه آنها نه تنها می توان بلاواسطه و مستقیم به بسیاری از نکات برجسته و زوایای تاریک تاریخ پی برد، بلکه می توان بسیاری از شبهات و غرض ورزی های موجود در تاریخ را اصلاح و یا برطرف نمود.در پژوهش های تاریخی با استفاده از کتیبه ها می توان به موضوعات مختلف تاریخ از قبیل: سیاسی، نظامی، اجتماعی، فرهنگی، دینی و ... پرداخت و نیز علل تغییر و تحول تدریجی آنها را در ادوار مختلف تاریخی مورد بررسی قرار داد. در این میان از جمله مهمترین موضوعاتی که در کتیبه های هخامنشی می تواند مورد بررسی واقع شود از یک سوی مفاهیم دینی از قبیل، یکتاپرستی و تساهل دینی نسبت به عقاید ملل تابعه امپراطوری هخامنشی و از دیگر سوی نیز ارزشهای اخلاقی از قبیل، راستگویی، پرهیز از دروغ، حق شناسی و آزادمنشی هستند که علاوه بر آنکه بیانگر سیاست دینی مسالمت آمیز پادشاهان هخامنشی هستند، مشروعیت مقام پادشاهی شاهنشاهان هخامنشی را نیز بدنبال داشته اند.بی شک بیشترین حجم کتیبه های دوره هخامنشی مربوط به عصر داریوش اول (486 –521 ق م) بوده که از آن میان کتیبه بیستون از جایگاه خاصی در پژوهش های تاریخی برخوردار است. با بررسی این کتیبه علاوه بر آنکه می توان به نکات برجسته تاریخی این دوره دست یافت، تا حد زیادی نیز می توان به سیاست دینی هخامنشیان پی برد. در این مقاله سعی شده است که با بررسی کتیبه های هخامنشی به چگونگی بروز سیاست های دینی و نیز کسب مشروعیت دینی پادشاهان هخامنشیان پرداخته شود.