جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

همه دانش ها به ويژه علوم انسانی، بر مبانی و پيش انگاره های گوناگونی استوارند كه ازآن جمله، مبانی دين شناختی است. نوعِ نگاه ما به دين، در علم اثر خواهد گذاشت. اين مبانی عبارتند از: چيستی دين، اهداف و غايات دين، آثار و كاركردهای دين، منابع ثبوتی و اثباتی دين، قلمرو و گستره دين و ... . اين مبانی از جهات گوناگونی در علم به ويژه علوم انسانی، اثر مستقيم يا غيرمستقيم دارند. يكی از آثار و نتايج اين مبانی، نقش آن در روش و منطق علم است. همان گونه كه علوم انسانی موجود ، بر مبانی دين شناختی خاص همچون جدايی دين از دنيا، انفكاك مبدأ قلمرو دينی از قلمرو دنيوی (قلمرو حداقلی برای دين)، ارتباط نداشتن علم و دين، تحويل و تحديد هدف بعثت و جهت گيری دعوت انبيا در امور باطنی، فردی و اخروی و جدايی آن از زندگی و حيات اجتماعی و ... استوار است كه اين مبانی در روش و منطق اين علوم نيز تأثير مستقيم يا غيرمستقيم داشته است. منكران علم دينی نيز با ابتنا بر مبانی مختلف، ازجمله مبانی دين شناختی، علوم انسانی موجود را همچون مطلوب خويش پذيرفته و از اساس با امكان، ضرورت و مطلوبيت توليد علوم انسانی اسلامی مخالفت می ورزند. مقاله حاضر ابتدا پس از مباحث مقدماتی، به نقش مبانی در علم به ويژه علوم انسانی خواهد پرداخت و در ادامه، ضمن اشاره اجمالی به تأثير نوع دين شناسی در علوم انسانی موجود و همچنين مبانی دين شناختی منكران علم دينی، مبانی دين شناختی علوم انسانی اسلامی و برايند روش شناختی آن، طرح خواهد شد.

پژوهش حاضر متشکل از سه بخش کلیات، مبناگرایی اسلامی (علامه طباطبایی و استاد مصباح) و رابطه علم حضوری و مبناگرایی است. در بخش اول به مبادی تصوری مسأله، یعنی تبیین مبانی، ارزش، شناخت، و دیدگاه‌های مختلف درباره معیار و نقد آن‌ها پرداخته شده است و در اخیر به دیدگاه برگزیده که همان مبناگروی عقل‌گرا است پرداخته‌ایم. در بخش دوم مبناگرایی اسلامی را به طور فشرده به رشته تحریر درآورده‌ایم و در آن بداهت و یقین‌آوری قضایای بدیهی منطق کلاسیک بررسی شده است. در بخش سوم رویکرد استاد مصباح و مرحوم علامه را در باب توجیه قضایای بدیهی در حد رساله خود منعکس نموده‌ایم. به نظر ما این دیدگاه که ریشه بدیهیات را در علم حضوری می‌داند به خوبی از عهده تبیین مسأله مطابقت قضایا با واقع، برمی‌آید و هیچ‌گونه تردیدی در باب مطابقت باقی نمی‌گذارد.

معجزه عمل خارق‌العاده‌ای است ک از طرف خداوند برای اثبات ادعا و صدق گفتار پیامبران، به آنان داده می‌شود، و یکی از راه‌های شناخت عمومی پیامبران است. پیامبر گرامی اسلام( قرآن کریم را سند صدق نبوت و معجزه اصلی خود معرفی نموده، و قرآن نیز در چندین آیه به اعجاز خود اشاره کرده است. پژوهش حاضر با روش عقلی، به بررسی دلایل کلامی اعجاز قرآن پرداخته است. آن‌چه به‌عنوان معجزه ارایه می‌گردد باید کاری خارق‌العاده و همراه با تحدی بوده، و نوع بشر از آوردن مثل آن احساس عجز نماید. از ویژگی‌های اعجاز قرآن نیز آن است که در تمام بسترهای تاریخی و اجتماعی تازگی داشته، و مبارزه‌طلبی می‌کند. قرآن بر خلاف سایر معجزه‌ها، دارای نقش هدایتی و تربیتی بسیار برجسته‌ای است. قرآن کریم از سوی رسول خدا به‌عنوان یک سند فراتر از قدرت بشری معرفی گردیده، و دشمنان نیز به ناتوانی خود در برابر آن اعتراف کرده‌اند. در طول تاریخ، همگان پذیرفته‌اند که قرآن از نظر آراستگی ظاهری، ترکیب و چینش کلمات و ارتباط آن‌ها، و نیز در بعد ارزش‌های محتوایی، بی‌نظیر و خارق‌العاده است. از حیث اعجاز محتوایی می‌توان به هماهنگی میان ظاهر و باطن آیات قرآن اشاره کرد. همچنین خبردادن قرآن از سرگذشت اقوام پیشین، حوادثی که در پشت پرده در حال وقوع است، و یا پیشامدهای آینده، از دیگر وجوه اعجاز قرآن است. قرآن از نظر استدلال نیز یک معجزه است؛ زیرا مخاطبان خود را از هر قشر و در هر سطحی که باشند، با منطق و استدلال راهنمایی می‌کند. همچنین قرآن یک کتاب علمی محسوب می‌شود که پرده از رازهای خلقت برداشته و برای خلاقیت و کشف اسرار نهفته در نظام هستی، اهمیت بسیاری قایل است. و این همه در حالی است که آورنده آن، نزد هیچ‌کس درس نخوانده و سواد نیاموخته است. امامان معصوم( نیز همواره وجوه اعجاز قرآن کریم را مورد تذکر قرار می‌دادند.

در این نوشتار، پس از بحث لغوی، به تفصیل از معنای اصطلاحی امامت از دیدگاه اندیشمندان و متکلمان شیعه و اهل سنت ( با لحاظ ترتیب تاریخی ) سخن به میان رفته، آنگاه کاربرد واژه ولایت - به عنوان اولین ممولفه امامت - در علم فقه و علم کلام بازخوانی شده است. در ادامه 5 مولفه دیگر که مشترک میان فریقین است تبیین و سپس مولفه های اختصاصی که آشکار کننده تفاوت ماهوی امامت نزد شیعه و اهل سنت است مورد دقت قرار گرفته است.

شهید مطهری امامت را به معنای رهبری انسان ها در مسیر کمال و معنویت دانسته و آن را در شان انسان های رشد یافته و کامل می داند. همچنین ولایت را به عام و خاص تقسیم کرده است. دکتر شریعتی امام را به معنای نمونه، الگو و هم به معنای رهبر و پیشوا معنا کرده و با این بیان که نبوت شانش پیام اوری و امامت شانش اجرای پیام است، شان امامت را بالاتر از نبوت معرفی کرده است.

برخی نویسندگان گمان کرده اند اعتقاد به ختم نبوت و کمال دین، با امامت به معنای شیعی با هم سازگار و چنین اعتقادی را متعلق به شیعیان غالی دانسته اند و شان امام را در حد مجتهدان و راویان حدیث فرو کاسته اند. نوشتار پیش رو تلاش می کند با تبیین حقیقت نبوت و رسالت و ولایت تشریعی و تبلیغی مرزهای روشن هر یک از این مقالات را آشکار کرده و بطلان ادعای ناسازگاری پیش گفته را روشن گرداند.

امروزه بحث از علم دينی، يكی از مباحث مهم و پرچالشـی اسـت كـه دربـاره امكـان توليـد آن، چگــونگی تحقــق آن، ضــرورت يــا عــدم ضــرورت آن و همچنــين معيارهــای دينــی بــودن و... رويكردهای مختلفی وجود دارد. موافقان ومخالفان علم دينی، هريك، ادلـه و دلايـل مختلـف و متعددی ارائه نمودند. در اين مقاله ضمن پـذيرش اصـل امكـان و ضـرورت تحقـق و توليـد علـم دينی، به عقلانيت و معيار توجيه آن پرداخته خواهد شد. عقلانيت علم دينی براين مبنا اسـتوار اسـت كـه توليـد علـم دينـی، از طريـق منطـق عمـومی اكتشاف علم، امكانپذير است. علم دينی برآمده از اين منطق می تواند از اعتبار و ارزش معرفتـی برخوردار باشد؛ از اينرو، براساس اين منطق، عقلانيت و اعتبارآن نيز مـورد محـك علمـی قـرار می گيرد. از بين معيارهای توجيه، نظير نظريه انسجام و امثـال آن، نظريه مبنـاگروی حـداكثری و عقل محور، مورد تأكيد قرار گرفته است. فرايند توجيه كه در اين نظريه حاكم است، فرايند ابتنـاء نام دارد.