جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فارابی همگام با روحیه صوفیانه، به موسیقی نیز گرایش و علاقه وافری ابراز می‌داشت. اوطبیعتی متأمل داشت وازاموردنیوی اعراض می کرد. اما آنچه در زندگی فارابی قابل توجه است اینکه تصوف فارابی در حد اعتدال و متفاوت ازتصوف رایج زمانه خودبود؛ کسوت درویشی فارابی هیچگاه اوراازکارتحقیق وتعلیم وکتابت بازنداشت وسماع عارفانه، نزاهت اخلاق، صحت مزاج وناچیزانگاشتن اموردنیوی، نتیجه تصوف وموسیقی اوبوده است. موسیقی وتصوف دروجودفارابی نه تنهاهمگام وهمرازبوده‌اند بلکه زمینه‌های تأمل وتعمق اندیشه اودرمسائل علمی وفلسفی را فراهم آورده‌اند. شاهد این مطلب، حوادث تاریخی وساختارفکری وروحانی اوست که به آن پرداخته خواهدشد. نگارندگان با بررسی آثار مختلف فارابی و شارحان اودراین مقاله سعی دارد تااولاً تصوف فارابی را از تصوف رایج دوره اول وبه معنای عام صوفی گری تمیز دهند وثانیاً تأثیرات موسیقی را درطریقه صوفیانه فارابی تبیین نموده وحضورموسیقی به عنوان عنصر پیوند دهنده حیات فلسفی وعرفانی اورامورد تحلیل وبررسی قراردهد.

دغدغة بشر و از جمله اندیشمندان از دیرباز تا به امروز این بوده است که چگونه باید جوامعی را ایجاد کرد که به دنبال امنیت، عدالت، صلح و سعادت بشر باشد در جواب این سؤال، اندیشمندان بسیاری تئوری‌پردازی کرده‌اند و از میان آنها، فارابی در جهان اسلام و آگوستین در جهان مسیحیت، جامعه‌ای آ‌رمانی را طراحی کرده‌اند تا بتواند عدالت، امنیت، صلح و سعادت بشر را تأمین کند. در این مقاله این سؤال مطرح می‌شود که جامعة آرمانی فارابی وآگوستین دارای چه ویژگیهایی است؟ نگارنده ضمن تبیین مدینة فاضله در اندیشة هر دو متفکر، به اشتراکات و افتراقات هر دو می‌پردازد و درصدد اثبات این فرضیه است که، نظام آرمانی فارابی در مدینةالنبی’ تحقق پذیرفته و در طول زمان، قابل تحقق بوده و می‌باشد، اما جامعة آرمانی آگوستین درصدد رفع شبهه بوده، یک تئوری افسانه‌ای است نه واقعی. "اما در مدینة فاضلة فارابی، چگونگی تشکیل مدینه و ویژگیهای رئیس مدینه جانشین وی بیان شده است او ابتدا رئیس مدینه را رئیس اول معرفی می‌کند که او آن چنان کسی است که به طور مطلق نیازمند به رئیسی دیگری نیست که بر او ریاست کند؛ نه در کلیات و نه در جزئیات، نه در هیچ امری از امور؛ و بلکه بدان پایه‌ای باشد که همة علوم و معارف بالفعل او را حاصل شده باشد و در هیچ امری نیازمند به کسی دیگر نباشد که او را رهبری و هدایت کند؛ و او را هم نیروی ادراک امور و وقایع تدریجی الوقوع باشد که هر آنچه متدرجا و در طول زمان پیش آید دریابد و احکام آنها را بداند و هم نیروی ارشاد کامل داشته باشد که دیگران را در جهت آنچه می‌داند، از اعمال و کارهای خوب، هدایت و راهنمایی نماید؛ و نیز نیروی قوی و کامل داشته باشد که به وسیلة آن وظایف هرکس را به درستی معین کرده و هرکسی را به کاری که باید انجام دهد و معد برای آن می‌باشد رهبری کند و بدان امر بگمارد و نیز صاحب نیرویی بود که به وسیلة آن حدود وظایف و کارهای افراد را معین کند و آنان را به سوی سعادت سوق دهد."

طرح نظریه های گونه گون در تبیین «نظریه عقل» در اندیشه فیلسوف بر جسته ای همچون ابو نصر فارابی، موسس فلسفه اسلامی، موجب ابهام، تداخل و تعارض آراء گردیده و ضرورت پژوهشی عمیق توام با تبیین نظریه صحیح را هویدا می گرداند. بر این پایه، نگارنده این مقاله می کوشد با تشریح ابعاد مختلف نگاه فارابی در مورد عقل و بررسی و تحلیل آن طی سه گفتار، به بررسی معانی مختلف عقل بپردازد و از این رهگذر، رویکرد فلسفی فارابی به «نظریه عقل» را به دست آورد. از این رو، در بخش نخست به بررسی رساله مهم معانی فی العقل فارابی می پردازد و در بخش دوم معانی شش گانه از «عقل» را مورد تحلیل قرار می دهد و در بخش نهایی ابتکارات و ابداعات فارابی در نظریه عقل را مطرح می کند.

موضوع کتاب الجمع بین رایی الحکیمین نوشته حکیم ابونصر فارابی، با موضوع سایر آثار او- همچنین با موضوع همه آثار فیلسوفان مسلمان- کاملا متفاوت است. به نظر نگارنده تحلیل دقیق الجمع، می تواند افق وسیعی را در شناخت فارابی، در برابر ما بگشاید؛ رسیدن به این منظور، موقوف است به این که نقش اثولوجیا- که در روزگار فارابی منسوب به ارسطو بوده است- در الجمع روشن شود. زیرا در فارابی شناسی امروز- که فضای قالب برآن توسط مطالعات شرق شناسان حاصل شده- تکون الجمع مولود همان اشتباه تاریخی در انتساب اثولوجیا به ارسطو، دانسته شده است. وقتی روشن شود که اثولوجیا نقشی کاملا جنبی و حاشیه ای در تدوین الجمع داشته است، در آن صورت این پرسش به طور جدی مطرح خواهد شد که: چرا فارابی الجمع را نوشته است؟

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

بنیادی ترین مساله متافیزیک ازسطو ،مساله هستی (وجود )است و این نکته مسلم است که مساله هستی یا وجود و هست یا موجود ، در همه مراحل گسترش فلسفیش برای ارسطو – هر چند نه به یک نحو –مطرح بوده است .این مساله در متافیزیک به شکل گسترده و مشخص بیان می شود . ارسطو در متافیزیک ،علم به موجود را به شیوه های مختلف بیان نموده و به مناسبت موضوعات متعدد و متنوعی نیز برای آن قرار داده است . در آغاز کتاب چهارم ، مابعدالطبیعه را علم مطالعه  « موجود چونان موجود» میداند ، ودر بخشهای دیگر متافیزیک ، ما بعدالطبیعه به عنوان علمی که با موجود الهی غیرمتحرک –موجود مفارق – سر و کار دارد و همچنین به عنوان علمی که از بالاترین اصول و مبادی و علل اشیاءِ بحث می کند،توصیف شده است و در جایی دیگر به عنوان علم به جوهر یا جوهر نخستین است . از این رو از دیرباز ، شارحان و مفسران ارسطو و ارسطوشناسان در تعیین موضوع ما بعدالطبیعه دچار تعارض و مشکل بوده اند که در نهایت ،حاصل قرنها تفسیر رای ارسطو در باب « موجود بما هو موجود» به دو تفسیر مختلف« انتولوژی » و« تئولوژی » منتهی می شود. تفسیر یونانیان به موجودات مفارق و تفسیر فیلسوفان مسلمان (فارابی و ابن سینا) به موجود مطلق، که این دو تفسیر، تاکنون نیز مطرح است. این پژوهش نیز با گزارش و تحلیل این دو تفسیر به جهت تبیین تمایز فلسفه این دیار از فلسفه یونان ، درصدد مقایسه رای ارسطو و فارابی دراین مساله است.

خیال نزد فارابی قوه ای است که عهده دار حفظ صور محسوسات و تجزیه و ترکیب آنها و محاکات از محسوس و معقول توسط صور محسوس است. فارابی خیال را واسط میان ادراک حسی و عقلی و تنها راه دست یابی جمهور به حقایق معقول می داند و نیز خیال از دیدگاه وی تنها طریق هدایت مردم به سعادت عقلانی است. او خیال را در تبیین نبوت به کار برده است. حقایق و سعادت معقول به واسطه وحی به عقل و قوای خیالی نبی افاضه می شود. خیال در اندیشه فارابی دارای کارکرده ای سیاسی اجتماعی است. سیاستمداران و روسای مدینه فاضله، افعال اجتماعی را که در رسیدن به سعادت نقش دارند به قوای خیالی جمهور منتقل می کنند.

یکی از مسایلی که فارابی در آثار مختلف خود بدان توجه داشت، مساله فیض و فیضان است که به صورت جامع و روش مند بدان نپرداخته است. ما در این نوشتار ضمن یک نگاه تحلیلی– انتقادی به دیدگاه فارابی در مورد این مساله، کاستی ها و نابسامانی هایی را که در تبیین نظریات این فیلسوف بزرگ اسلامی وجود داشته است مشخص کرده ایم و سپس به بررسی رویکرد ابن سینا در راستای جبران این کاستیها و نابسامانها، پرداخته ایم.

بعد از آنکه فلسفه وارد جهان اسلام شد متفکران مسلمان در ارتباط بین فلسفه و دین مواضع مختلفی اتخاذ کردند. برخی فلسفه را ترک کرده و به تحقیر آن پرداختند و برخی نیز فلسفه را بر دین ترجیح دادند. اما فیلسوفی مانند فارابی نظام فلسفی نوینی را بنیان نهاد که در آن، بین فلسفه و دین جمع شده و تعارض میان آنها مورد انکار قرار گرفت. او برای تبیین هر چه بهتر نسبت بین فلسفه و دین و هماهنگ سازی و جمع این دو به واکاوی و تحلیل دو مفهوم مله و فلسفه و تقدم و تاخر آنها پرداخت. از نظر فارابی مله و دین دو اسم مترادف اند و تفاوتی با هم ندارند. اما او تنها ملتی را بر حق و فاضله می داند که رئیس آن و هر کس که تحت ریاست اوست به دنبال سعادت قصوی بوده و مبتنی بر فلسفه برهانی باشد. فارابی پس از واکاوی مفاهیم مله و فلسفه به این نتیجه می رسد که حقیقت دینی و حقیقت فلسفی با وجود اختلاف صوری، از لحاظ عینی، حقیقت واحدی هستند. این عقیده او وفاق و هماهنگی میان فلسفه و اصول و مبانی اسلامی را میسر ساخت. او بدون شک نخستین اندیشمندی بود که بر اساس این هماهنگی، فلسفه جدیدی را بنیاد نهاد و فلاسفه بعد از او خطوطی را که وی رسم کرده بود پی گیری کرده و طرح او را تکمیل کردند.

از نکته‌های قابل توجه در اندیشه فارابی، ترکیب اخلاق و سیاست است؛ به‌گونه‌ای‌که کتاب‌های سیاسی وی به نام کتاب‌های اخلاق و سیاست یا اخلاق سیاسی نامیده می‌شود. وی فلسفه مدنی را به دو بخش تقسیم می‌کند که یک بخش آن اخلاق مدنی است. با توجه به این مسئله، تأمل در اندیشه فارابی به‌منظور فهم زوایای گوناگون اخلاق سیاسی بااهمیت خواهد بود. خُلق آن چیزی است که سبب خوب یا بد شدن افعال و احوال نفسانی می‌شود. هر گاه خلق نیکو که مربوط به نفس انسان می‌گردد، با قوّت ذهن که مربوط به عقل است همراه شوند، فضیلت پدید می‌آید. وظیفه سیاست ترویج اخلاق و عادات و سجایا در جامعه و میان مردم است و تبیین چگونگی انجام این مسئله، از مهم‌ترین وظایف اخلاق سیاسی شمرده می‌شود. در این مقاله در کنار توجه به چیستی اخلاق سیاسی در اندیشه فارابی، به جایگاه اخلاق سیاسی و شیوه‌های نهادمند ساختن آن در جامعه و علل تنوع اخلاق سیاسی در جوامع گوناگون خواهیم پرداخت و با توجه به کاربرد معنادار تخیل و قوه خیال در اندیشه وی، ارتباط اخلاق سیاسی را با عالم خیال بررسی خواهیم کرد