جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

افلوطین برای تبیین چگونگی پیدایش کثیر از واحد و رابطه آنها با یکدیگر از نظریه ی «فیضان» که پیشینه ی آن در آراء افلاطون و حتی قبل از او در پارمنید قرار دارد، استفاده می کند. در تصویری که افلوطین از نظام هستی شناسی خود ارائه می کند، احد که در بالاترین نقطه ی هستی و به تعبیر وی فراتر از آن قرار دارد، در اثر شدت کمال و پری لبریز می شود و در اثر این فیضان، موجودات کثیر در سیری منظم پا به عرصه ی هستی می گذارند. درجه ی وجودی این موجودات را میزان دوری و نزدیکی آنها به احد تعیین می کند؛ به گونه ای که هر چه از احد دورتر می شویم، درجه ی وجودی ضعیف تر و کثرت شدیدتر خواهد بود. این فرایند تا جایی که قابلیتی برای پذیرش هستی وجود دارد ادامه می یابد، تا هر موجودی بتواند استعداد های نهفته ی خود را فعلیت بخشد و در نهایت این موجودات مجدداً به اصل خود باز می گردند. نظریه ی فیضان از سوی فلاسفهی اسلام، به خصوص ملاصدرا به خوبی مورد استقبال قرار گرفت. ملاصدرا این نظریه را هم چون دیگر نظریات در دستگاه عظیم فلسفی خود بر مبنای اصالت و وحدت وجود تحلیل کرد و ابعاد گوناگون آن را تکمیل نمود. این رساله به منظور تبیین چگونگی صدور کثیر از واحد از دیدگاه دو فیلسوف بزرگ افلوطین و ملاصدرا، به بررسی جنبه های گوناگون نظریه فیضان می پردازد و در همین راستا تحولات و تعمیق هایی که ملاصدرا، به منظور حل مسائل و شبهات فلسفی در باب مساله ی فیض و خلقت در این نظریه ایجاد کرد، مورد بررسی قرار می گیرد.

از ابتدای تاریخ فلسفه مسأله رابطه نفس و بدن در دیدگاههای مختلف فلسفی مطرح بوده و تحریرهای مختلفی بنا بر مکاتب مختلف را به دنبال داشته است. نظر به اینکه این موضوع در فلسفه جدید نیز مورد بحث بوده ، ما تنها به بررسی نظرات عقل گرایانی همچون دکارت ، مالبرانش ، اسپینوزا ، لایب نیتس می پردازیم . همچنان بعد از بررسی این موضوع متوجه می شویم که این مسأله برای فیلسوفانی که به نحو و آلیستی می اندیشند،به عنوان معضل باقی مانده است وکسانی که بین نفس وبدن تباینی قائل نیستند، این مشکل راندارند. همچون ملاصدرا که وحدت وجودی است. مسأله ثنویت جسم و نفس که با افلاطون آغاز و فلسفه مسیحی بیشتر به دلایل دینی آن را پرورانده است ، در فلسفه دکارت به حد کمال می رسد . همین مسأله باعث شد ، فیلسوفان بزرگ بعد از دکارت یعنی مالبرانش ، اسپینوزا ، لایب نیتس در برابر مسأله نفس و بدن قرار گیرند و هر کدام سعی کرده اند به نحوی این مسأله را حل کنند. دکارت سعی کرد رابطه نفس و بدن را با غدة صنوبری توجیه کند بدین سان که غده صنوبری باعث می شود ادراکات در وجدان ظاهر شوند و تصمیم ارادی باعث حرکت غدة صنوبری می شود. مالبرانش رابطه بین نفس و بدن را با علل موقعی جل کرد و معتقد بود که خدا علت حقیقی است و از هر چیز جز خدا نفی اثر و تأثیر کرد. اسپینوزا معتقد بود که در عالم تنها یک جوهر وجود دارد و همان خداست ، فکر و بعد دو صفت این جوهر یگانه هستند که بنا بر فلسفه وحدت گرای او امور نفسانی و جسمانی دو جنبه جوهر یگانه اند که از دو وجه ظهور یافته اند و میان نوعه موازنه و مقارنه برقرار است ، بدین نحو که برابر با هر حالتی از بعد حالتی از فکر وجود دارد. لایب نیتس هم برای تبیین مسأله نفس و بدن فرضیه تطابق منادها که قاعده هماهنگی پیشین بنیاد است را مطرح کرده است. باتوجه به این که هر هرکدام از دکارتیان راه حلی برای این مسأله مطرح کرده اند ولی هرکدام به نحوی مورد نقد واقع شده اند . اما این مسأله همچون برای تحقیق باز و در مکاتب مختلف فلسفی قابل بررسی است.

این پایان نامه شامل دو بخش و دوازده فصل است . بخش اول که تمهیدات برهان صدیقین نامیده شده ، ناظر بر یک سری بحثهای مقدماتی برای تبیین بهتر برهان صدیقین است. در فصل اول آن راههای خداشناسی مورد ملاحظه قرار گرفته ، در فصل دوم واژة صدیقین به لحاظ لغوی و اصطلاحی مورد بررسی قرار گرفته است . در فصل سوم دربارة برهان و اقسام آن و اینکه برهان صدیقین جزء کدام یک از اقسام برهان است ، مطالبی ذکر شده است . در فصل چهارم جایگاه برهان صدیقین در بین سایر براهین تشریح شده است و در فصل پنجم ریشه های قرآنی و روایی این بحث بررسی شده است. در بخش دوم که تقریرات برهان صدیقین نامیده شده ، تقریرات مختلف این برهان از حکیم فارابی تا علامه طباطبائی ، بیان شده است. در فصل ششم برهان حکیم ابونصر فارابی مطرح و بررسی شده است . در فصل هفتم برهان صدیقین ابن سینا در کتب مختلف وی بررسی شده و ویژگیها و ایرادات آن بیان شده است . در فصل هشتم برهان شهاب الدین سهروردی (شیخ اشراق) در چند اثر وی همراه با اشکالات وارد بر آن بیان شده است . در فصل نهم برهان حکیم خفری (از فلاسفة مکتب شیراز قبل از ملاصدرا) مورد بررسی قرار گرفته است . در فصل دهم برهان صدیقین صدرالمتألهین شیرازی و مقایسه آراء او با دیگران در این مورد و ویژگیهای برهان وی بحث و بررسی شده است . در فصل یازدهم برهان صدیقین حکیم سبزواری در چند اثر وی بیان شده و مورد نقد قرار گرفته است . در فصل دوازدهم برهان صدیقین علامة طباطبائی مطرح شده است. سرانجام در پایان ، خلاصه و ماحصل بحث آورده شده است.

رساله فوق الذکر در چندین فصل تنظیم شده است فصل اول تحت عنوان تاریخچه علت غایی است که به صورت مختصر به سیر آن در طول تاریخ فلسفه در یونان قدیم (نظریه اتمیستها، سقراط، افلاطون، ارسطو) و در فلسفه( جدید نظریه دکارت و لایب نیتز) اشاره شده است. فصل دوم در برابر دارنده بخشی اجمالی پیرامون علل اربعه و ارتباط آنها با یکدیگر است. فصل سوم بهر شکلی رابطه علت غایی با طبیعت را مطرح و بعضی از مشکلات وارده در این خصوص را بازگو و سپس به پاسخگویی آنها اقدام نموده است. در دو فصل دیگر این رساله بعنی فصل چهارم و پنجم تفکر جدید غرب ( فلسفه جدید) مطرح و زمینه های ظهور این تفکر مورد بحث و بررسی قرار گرفته است این فصل در حقیقت مقدمه ای برای کنکاش واقع شده است و در بحث زمینه های ظهور این تفکر جدید نگارنده تفکر جدید غرب را بدترین صورت ماده انگاری تلقی کرده و از آن به عنوان ماده انگاری نقابدار نام برده است. در فصل پنجم به نمودهای عینی اعراض از غایتمندی که از بیکن و دکارت شروع می شود و با اسپینوزا و کانت ادامه می یابد به نحوی که این مسئله (غایتمندی) در فلسفه های تجربی و پوزیتیویستی مطلقاً کنار گذاشته می شود. در دو فصل آخر ( فصل ششم و هفتم ) بحث غایتمندی در قلمرو خداوند و افعال انسان با نظر به فلسفه اسلامی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. قابل توجه است که این کار تحقیقی با عنایت به اهمیت آن در تفکر اسلامی و خصوصاً فلسفه اسلامی مورد تشویق اساتید ارجمند قرار گرفته و استاد بزرگوار جناب آقای رضا داوری پیشنهاد چاپ آن را به این حقیر داده اند. در این رساله حقانیت و غنای پر بار فلسفه اسلامی در عرضه حقایق فلسفی و پاسخگویی به شبهات گوناگون عقدتی و تهاجم فرهنگی به خوبی جلوه نموده است . در پایان قابل ذکر است که این رساله با نمره عالی مورد پذیرش قرار گرفته است.

حدیث از مطرب و می گو و راز دهر کمترجو که کس نگشود و نگشاید به حکمت این معما را آنچه مسلم است این است که در همان قرن اول هجری بعد از رحلت پیامبر اکرم (ص) از طریق تعلیمات پیامبر اکرم (ص) و معصومین و دعاهای بلند عرفانی که از آنها به یادگار مانده بود گرایش به عرفان و جذبه عرفانی در اسلام ظاهر می شود و آثار ظهور عرفان در زندگی اجتماعی مردم مومن به اعراض از شهوات زمینی و توجه به حیات معنوی و عالم شهودی دور از عالم ظاهری تحقق پیدا می کند. این آثار مخصوصاً در نتیجه توسعه تدریجی سلطه اموی و تحول آن به یک حکومت استبدادی بارزتر می گردد . زیرا چنان سیاست خشک ذوق و عواطف مؤمنان را سخت آزرده کرده بود که آنها را برای ایثار و فداکاری و مجاهدت در جهت تعالی روح آماده کرد و به مشاهده عالم باطنی سوق داد . به گونه ای که گاهی بر اثر نیروی ایمان و حسن شجاعت و فداکاری در این سیر و سلوک معنوی به مقامات عالی عرفانی می رسیدند . از جمله آنها می توان اولین مظاهر این شور معنوی را در حسن بصری و دیگران مشاهده کرد . عرفان و تصوف اولین بار که پدید آمد عکس العملی بود علیه فساد اوضاع اجتماعی و اخلاقی آن عصر و کوششی برای طهارت باطن و تزکیه نفس آنچان که بتوان به حق واصل شد. البته باید خاطر نشان کرد که عرفان و تصوف هم در طول تاریخ، آرام آرام رنگ سیاسی به خود گرفت بدون تردید از هر صد صوفی و عارف از زمان حسن بصری که خود عارفی ایرانی و از دهات اطراف بصره بود هشتاد درصد صوفیان ایرانی بوده اند و از این هشتاد درصد نیز اغلب خراسانی بودند . خراسان مرکز قیام علیه خلافت ها و مبارزات سیاسی بود . بنابر این می توان گفت که رشد و گسترش اصلی تصوف مربوط می شود به شرایط خاص سیاسی که بعداً پدید آمده است بطوری که ریشه و بنیاد شرایط اجتماعی و سیاسی را در طول تاریخ کشورهای اسلامی می توان تا حدودی در تاریخ تصوف مشاهده کرد . تصوف در ایران ابتدا گرایش به اصالت های اسلامی داشت، سپس شکل مبارزه با بیداد و ستم را نیز پیدا کرد . در هر حال شرایط اجتماعی نیز در کنار سایر عوامل مهم دیگر به پیدایش جنبش نیرومند ترک دنیایی و ریاضت کشی در مهمترین مراکز حکومت خلفا انجامید. عرفان و تصوف اسلامی بی تردید، از خود اسلام مایه گرفته و آبشخوری جز قرآن و حدیث و نحو زندگی شخص پیامبر گرامی اسلام و صحابه واقعی و صمیمی ندارد ولی در سیر تکاملی خود با نظام های بزرگ فکری دیگری برخورد کرده و تحولاتی در فروع و آداب و رسوم آن پدید آمده است