جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در میان مسلمانان، نهج‌البلاغه به عنوان ارزشمندترین میراث امیرمؤمنان(ع) همواره مورد توجه بوده است. این اثر، از آن جهت که یک کتاب بلاغی و در اوج فصاحت است، مورد عنایت ادیبان قرار گرفته است. در این نوشتار، یکی از خطبه‌های امام(ع) با نام خطبۀ قاصعه مورد تأمل قرار گرفته است. اینکه ایشان در این خطبه به چه نحو از عناصر بلاغی استفاده کرده است و دلیل این انتخاب چیست؟ از پرسش‌های اصلی این پژوهش است. توجه به ساختار نحوی، ادبی و گزینش واژگان در این خطبه و تأثیر آن بر فهم کلام، استفاده از آرایه‌های تشبیه، استعاره، کنایه به گونه‌ای فضای ایراد کلام را شرح می‌دهد. از میان این عناصر، تمرکز حضرت بر صنعت استعاره، حاکی از آن است که امام با مخاطبانی مواجه است که آگاه به بسیاری از حقایق‌اند؛ اما غرض ورزی آنان مانع از پذیرش حق از سوی آنان شده است؛ شرایطی که امکان صراحت در لفظ وجود نداشته و در لفافه سخن گفتن را اقتضا می‌کرده‌ است. بررسی این امور علاوه بر نشان دادن گوشه‌هایی از عظمت کلام حضرت در ارتباط برقرارکردن با مخاطب، بخوبی، نشان می‌دهد که روح حاکم بر زمان ایراد خطبه، دقیقاً مطابق با محیط زندگی عصر حضرت علی (ع) بوده است.

یکی از مسائل منحصر به فرد در مذهب شیعه، موضوع متعه یا ازدواج موقت می‌باشد. این در حالی است که در منابع حدیثی شیعه تعداد 137روایت بدون تکرار صراحتاً به این موضوع پرداخته و به ‌تفصیل، احکام و ضوابط و حلیّت یا حرمت آن را مطرح نموده است. از آن‌جا که اختلاف نظرهای بسیاری در رابطه با شرایط امکان و تحقق این حکم شرعی در میان جامعه مطرح است، لذا این پژوهش در صدد است با استفاده از روش «تحلیل محتوا»، ابتدا به شناسایی و استخراج موضوعات اصلی و فرعی مطرح شده در این روایات پرداخته و سپس مقوله‌های اصلی موضوع متعه را در مذهب تشیّع طبقه‌بندی و تحلیل نماید. از بررسی مجموع روایات، 20 موضوع اصلی و 341 موضوع فرعی استخراج شد که تحلیل کیفی آن‌ها در سه مقوله کلی «حلیّت، احکام و تحریم» بیانگر تأیید حلیّت این حکم شرعی به ‌صورت مستقیم و غیر مستقیم با سنجش فراوانی 97% بوده و امکان تأویل روایات تحریم به نهی از اصرار بر متعه ویا عدم اطلاع از احکام متعه به‌منظور پرهیز از تخریب چهره دین اسلام را می‌توان همراه با شواهد و مؤیداتی تبیین نمود.

از جمله‌ حوزه‌های تخصصی حدیثی در مطالعات اخیر خاورشناسان، برکاوی علل و عوامل پدیداری و ظهور حدیث شیعه و چرایی اقبال و توجه شیعیان و عالمان آنان به یادگیری، ثبت و ضبط روایات و شکل‌گیری «حافظه‌ی فرهنگی شیعی» در سالیان پسین و در نتیجه ظهور «جوامع متأخر روایی» بوده است. این که آنان در مطالعه و تحلیل این حافظه‌ی فرهنگی چه نکات و مسائلی را مورد نظر قرار داده و چه اهدافی بر آن متصورند، نخستین پرسش این نوشتار است و استدلال خواهد شد که این توجه مصون از آسیب‌ها و نتایج نادرست نبوده، در برخی موارد اصل و اعتبار حدیث را در میان شیعیان به چالش کشیده است. هم‌چنین، از میان مهم‌ترین حافظه‌های فرهنگی حدیثی شیعه، بیش‌ترین سهم مطالعات خاورشناسی به بِحارالْأنْوار معطوف شده است؛ این که چرا تنها به این اثر توجه ویژه شده و چه نقدی بر این توجه وارد است، دیگر پرسش این مقاله خواهد بود. نوشتار پیش‌رو، تلاش دارد تا با طرح و تقریر اهمّ نظرات مطرح شده در هر دو پرسش پیش‌گفته از سوی خاورشناسان و با تأکید ویژه‌ بر مقاله‌ی «نقش حدیث به عنوان حافظه‌ی فرهنگی شیعه» از رِینِر برونِر، نقاط افتراق و اشتراک اندیشه‌ای آنان را شناسایی کرده، به ارزیابی و تحلیل نشیند.

مطالعات میان رشته‌ای از موضوعات جدید در علم محسوب می‌شود که برآیند پیچیدگی مسائل و غیرخطی بودن روابط اجتماعی میان حوزه‌های مختلف معرفت است که شناخت آنها را از طریق روش‌های رشته‌ای تقریباً غیر ممکن ساخته است. علوم انسانی نیز به جهت آن که غیر خطی بودن روابط در آن‌ها بارزتر است، نیاز بیشتری به استفاده از روش میان رشته‌ای برای پیش‌برد اهداف خود دارد. یکی از این روش‌ها بهره‌‌گیری از مطالعات شناختی و به ویژه زبان‌شناسی شناختی است. در این رشته، نظریه نوین «استعاره مفهومی» ارائه شده است که می‌توان از این نظریه در مطالعات دینی استفاده نمود. در پژوهش حاضر ابتدا به معرفی این نظریه ضرورت کاربست آن در مطالعات نهج‌البلاغه پرداخته می‌شود؛ سپس با بررسی مفهوم «گفتار» در نهج‌البلاغه بر اساس نظریه استعاره مفهومی، به تأثیر این دیدگاه بر نحوه فهم گزاره‌های دینی اشاره می‌شود. پرسش اصلی این است که مفهوم «گفتار» در نهج‌البلاغه، چگونه مفهوم‌سازی شده و بر درک چه حوزه‌هایی از معارف اثرگذار بوده است. به همین منظور ابتدا تمام عبارات مشتمل بر واژه«قول» استخراج و حوزه‌های مبدأ استعاره مفهومی آن بررسی گردید. بررسی عبارات استعاری مرتبط با این واژه بیانگر آن است که اولاً «گفتار» در نهج‌البلاغه، با استفاده از چند مفهوم مبدأ مانند شئ، ظرف مکان و... ساختاربندی شده و با بررسی عبارات استعاری حاوی مفهوم گفتار مشخص شد که این جلوه از زبان در نهج‌البلاغه، برای تبیین مفاهیم انتزاعی مانند آثار و تبعات سخن، اطاعت، اهمیت گفتار به موقع، دروغ، مجادله، انطباق قول و فعل و ... به کاررفته است؛ ثانیاً توسیع معنایی درباره مفهوم«گفتار»در نهج‌البلاغه در پرتو نظریه استعاره معاصر، رخ داده است.

پژوهش حاضر می کوشد با بررسی تطبیقی دو مورد از پرکاربردترین جلوه های زبان در قرآن یعنی «قول» و«کلام» بر اساس نظریه استعاره مفهومی، روشن سازد که اولاً این دو مفهوم، چگونه با استعاره مفهومی بازنمایی شده اند ثانیاً به تأثیر این دیدگاه بر نحوه فهم گزاره های دینی پردازد. بررسی173 عبارات استعاری مرتبط با واژه های «قول» و «کلام»بیانگر آن است که این دو واژه در قرآن با استفاده از حوزه های مبدأ همسان شئ و ظرف مکان، حوزه های مبدأ متفاوت حرکت و مظروف و همچنین دو حوزه مقصد مشترک(آفرینش و قضاء حتمی) ساختاربندی شده است. به علاوه از آنجا که سخن گفتن، رویدادی بشری و تجربه پذیر برای انسان است، اموری انتزاعی مانند خلقت و قطعیت قضاء الهی در قرآن کریم به کمک کلام و قول در جایگاه حوزه مبدأ، مفهوم سازی شده است که همین امر یکی از اصول نظریه استعاره مفهومی یعنی یکسویگی را نقض می نماید.

اگرچه تصور عده‌ای این است که «تعصب» از رذایل اخلاقی است، اما در آموزه‌های دینی از آن با دو کارکرد مثبت و منفی یادشده و تعصبِ به‌جا، مورد تمجید قرارگرفته و از فضائل اخلاقی دانسته شده است. به‌دلیل اهمیت صفات اخلاقی و تبیین کارکرد آنها، در این پژوهش تلاش شده با مراجعه به نصوص دینی، ماهیت صفت «تعصب» و گونه‌های آن، شناسایی و تبیین شود. به همین جهت با استفاده از روش «تحلیل محتوا» و تکنیک «تحلیل مضامین کیفی» به مطالعه یکی از مهم‌ترین و طولانی‌ترین خطبه‌های امام علی× موسوم به «خطبه قاصعه» پرداخته و گزاره‌های مرتبط با موضوع «تعصب» استخراج و تحلیل شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد امام علی× در خطبه قاصعه، به‌صورت مفصل به مسئله تعصب و گونه‌های آن پرداخته و نقش این صفت در رشد یا سقوط آدمی را تبیین نموده‌اند. درنهایت، این مقاله کوشیده است با مبنا قرار دادن کلام ایشان، تصویر کاملی از مقوله «تعصب» ارائه دهد.

موضوع «معجزه» از مباحث کلیدی مرتبط با مسئله نبوت است؛ زیرا سند نبوت بوده و به اثبات حقانیت رسالت می‌انجامد. از آنجا که تحلیل مقوله معجزه معرکه آرای دانشمندان اسلامی است، در این پژوهش به بررسی نگرش دو تن از اندیشمندان معاصر سیداحمدخان هندی و علامه‌ طباطبایی پرداخته شده است. شرایط عصری و موقعیت نامطلوب مسلمانان هند، سیداحمدخان را بر آن داشت که با رویکرد نوگرایانه در جهت آشتی علم و دین، تفسیر « القرآن و هو الهدی و الفرقان» را بنگارد. رویکرد تأویلی احمدخان در تحلیل معجزه، برآیند مبانی فکری وی در فهم دین است. قرآن بسندگی، تجربه‌گرایی در فهم قرآن و عرفی دانستن زبان قرآن از مهم‌ترین پایه‌های فکری احمدخان است که در نهایت، معجزه را در قالب علل طبیعی شناخته شده، طراحی می‌کند این درحالی است که علامه طباطبایی تحلیلی متفاوت از معجزه ارائه می‌کند و معجزه را بر مبنای قانون علیت (اعم از علل معلوم و مجهول) و در انطباق نظام تکوین با تشریع تبیین می‌کند. این نوع تحلیل ریشه در نگرش علامه نسبت به زبان ترکیبی دین دارد. علامه معتقد است در فهم دین تنها نمی‌توان به حس و تجربه بسنده کرد بلکه باید از ابزار عقل، کشف و شهود نیز بهره برد. براین اساس با دو مدل تحلیلی مواجه هستیم یک مدل تحلیل تجربی و دوم مدل تحلیل ترکیبی که برآیند دو نوع نگرش متفاوت است.

آثار گهربار معصومان(علیهم‌السلام) پس از قرآن کریم، از مهم‌ترین و گران‌قدرترین منابع مکتوب دین مبین اسلام است. در بین این آثار، نهج‌البلاغه آموزه‌های ارزشمندی را در خود نهفته دارد. یکی از این آموزه‌ها، وصیت‌نامه‌های امام علی(علیه‌السلام) به فرزندان خویش است. تحلیل و بررسی وصایای حضرت و دست‌یابی به مهم‌ترین مؤلفه‌های مفهومی آن، نیازمند بهره‌گیری از روشی است که به فهم عمیق و دقیق متن و لایه‌شناسی آن بیانجامد. کارآمد‌ترین روش با این ویژگی‌ها، روش تحلیل محتوا است. در این تحقیق، با استفاده از روش تحلیل محتوای کمّی و کیفی و بر مبنای استخراج مضامین اصلی و فرعی از جملات مضمونی، به سنجش فراوانی موضوعات اصلی و فرعی وصایا پرداخته و مهم‌ترین مضامین موجود در وصایای امام علی(علیه‌السلام) استخراج شده است. در پرتوی این واکاوی و دقت همه جانبه به مؤلفه‌های مهم و پربسامد، این نتیجه حاصل شد که محتوای اصلی وصایای حضرت(علیه‌السلام) در چهار حوزه اخلاقی، اعتقادی، اجتماعی و اقتصادی بیان شده است. امام علی (علیه‌السلام) در وصایای اخلاقی، دعا را عاملی برای صیقل جان و آرامش روح و رابطه بین انسان و خالق هستی معرفی کرده است. همچنین شرایط اجابت دعا و حکمت تأخیر در استجابت دعا را برای فرزندان خویش بیان فرموده‌اند. ایشان در وصایای اعتقادی به‌صورت ویژه به مسئله معاد پرداخته و به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم آثار مختلف اعتقاد به آن را برشمرده‌اند. در وصایای اجتماعی به بررسی و تبیین جایگاه و اهمیت موضوع دوستی، معرفی آیین و آداب انتخاب دوست از نگاه حضرت علی(علیه‌السلام) پرداخته شده است. همچنین حضرت(علیه‌السلام) در وصایای اقتصادی حقیقت و الگوی قناعت را ترسیم کرده‌اند تا فرزندان براساس آن زندگی خویش را پایه‌ریزی نموده تا در سایه آن به عزت و سربلندی در دنیا دست ‌یابند.

پیوند ناگسستنی نهج البلاغه و قرآن، زمینه ساز گزینش هدفمند مضامین در گزاره های نهج البلاغه است. در پژوهش حاضر با رویکرد بینامتنیت مضمونی، به تبیین تبادل محتوایی دو متن نهج البلاغه و قرآن، درباره آیه اهتداء (یونس:35) ، پرداخته می شود. آیه اهتداء، به عنوان یکی از مستندات متکلمان شیعی در جهت اثبات لزوم افضلیت امام مورد استناد قرار گرفته است. نکته قابل تأمل در این آیه، تعیین مصداق افضل در هدایت بخشی می باشد. نگارندگان، با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی و ارتباط بینامتنی مضمونی، مجموعه گزاره های نهج البلاغه که ارتباط محتوایی با آیه اهتداء داشته، رصد نموده اند. نتایج پژوهش حاکی از آن است که استخراج رابطه بینامتنی مضمونی نهج البلاغه و آیه اهتداء در رفع ابهام آیه پیرامون تعیین مصداق «احقّیت در هدایت بخشی» بسیار نقش آفرین است. بر اساس یافته ها، همان گونه که در کتاب های معتبر تفسیری و روایی مصداق آیه اهتداء به طور خاص، حضرت امیر المؤمنین علی7 معرفی شده است، در واکاوی تعامل بینامتنی گزاره های نهج البلاغه با آیه اهتداء، فرآیند فهم و تفسیر صحیح این آیه تسهیل می شود.