جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ماهیت وحی و آنچه در جریان وحی بر پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌واله‌وسلم نازل می‌شد، توجه متفکران مسلمان را به خود جلب کرده است. بشری بودن الفاظ قرآن کریم، انگاره‌ای است که از سده چهارم هجری مطرح شده و برخی برای اثبات آن به آیات 196-192 سورۀ شعراء تمسک کرده‌اند. آنان برآنند که در جریان وحی، تنها معانی بدون شکل و صورت بر پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌واله‌وسلم نازل ‌شده و ایشان خود به شکل‌دهی و عربی کردن آن معانی مبادرت ورزیده‌اند. ازاین‌رو، پس از تبیین نحوۀ استناد به آیات این سوره از سوی باورمندان به انگارۀ بشری بودن الفاظ قرآن کریم، برداشت آنان مورد تحلیل و نقد قرار گرفته است. توجه به برخی نکات نظیر بررسی روابط جانشینی و هم‌نشینی در آیات قرآن کریم که در آنها به فرایند نزول قرآن اشاره ‌شده و نحوه کاربرد ضمایر در زبان عربی و نیز سیاق آیات سورۀ شعراء، همگی نشان از ناصحیح بودن انگارۀ بشری بودن الفاظ قرآن کریم و نادرست بودن تمسک به آیات سورۀ شعراء برای اثبات آن دارد.

بررسی مبانی تفسیر باطنی از دیدگاه تفسیر کشف الاسرار میبدی است. نگارنده ضمن بیان اینکه قرآن دارای لایه های باطنی معنایی برای هدایت همه سطوح جامعه است، اظهار می دارد: همان طور که استفاده از ظاهر قرآن به مبانی و قواعدی نیاز دارد، استفاده از باطن قرآن هم نیازمند مبانی و قواعد ویژه خود است. وی در این خصوص، شش مبنا را از منظر میبدی صاحب تفسیر «کشف الاسرار» مطرح می کند که عبارت اند از: 1. دارای مراتب بودن قرآن، عالم و انسان; به این معنا که خداوند دو کتاب تدوین و تکوین به جهان ماده فرستاده که بر همدیگر منطبق هستند و کتاب تکوین دارای دو صورت اجمال و تفصیل است که کل جهان ماده، صورت تفصیلی آن و انسان هم صورت اجمالی آن می باشد; 2. امکان فهم معانی باطنی قرآن; در غیر این صورت، قرآن دارای یک بخش عمده بدون استفاده خواهد بود; 3. عدم تنافی معانی باطنی با معانی ظاهری آیات; 4. مطابقت معانی باطنی با مجموع آیات; 5. عدم منافات معانی باطنی آیات با براهین عقلی; 6. روح و حد داشتن معانی طولی و وضع الفاظ برای آن روح معنا.

آدمی در بین آفریده‌های مُلکی دارای نوعیطینتو ترکیب جسمانیاست که می‌تواند تمام اشراقات و تجلیات «روح اعظم»، که شریف‌ترین آفریده خداوندی است، را در خود منعکس نماید. تمام ساحات‌ و مراتب «خلقی» شامل جبروت، ملکوت و مُلک، اثر شعاع و انبساط وجودی این روح است. بلکه، روح اعظم فراتر از همه مراتب خلقی، تجلی‌بخش تمام اسماء جلال و جمال الهی و مراتب «حقانی» نیز است. آدمی با قابلیت انحصاری خویش نه تنها توانسته و می‌تواند در تمام این ساحات‌ حضور یافته و با آنها متحد شود، بلکه زمینه دارد همه را یکجا عین وجود خود یابد. و اگر مراتب هستی بی‌نهایت است، به همین‌سان «ساحات وجودی آدمی» نیز نهایتی ندارد. طبیعت جسم و روح آدمی دارای چنان قابلیتی است که تمام مراتب نظام آفرینش،شامل مراتب جهان مُلکی( از «عناصر»، «جسم مطلق» و تمام مراتب انواع «جمادات»، «نباتات» و «حیوانات») و نیز مراتب موجودات «ملکوتی» و مثالی از فرشتگان ملکوتی، وغیره هم‎چنین تماممراتب موجودات «جبروتی» )از فرشتگان و«ارواح مهیّمین»)، می‌توانند در وجود او ظهور و بروز پیدا کنند. و از این والاتر، آدمی نیز دارای ساحات‌فراخلقی وحتی «فراتجردی» نیز است. زیرا از بین همه آفریده‌ها تنها آدمی است که روح اعظم با تمام حقیقتش، در او قابلیت ظهور دارد و در این مرتبه فراتجردی است که آدمی مظهر اسمی از اسامی الهی بلکه مظهر جمعی از اسماء و حتی مظهر مقام «واحدیت» و اسم جامع «الله» می‌شود. طائر سیر روحی آدمی حتی به سوی عالی‌ترین ساحت قابل دسترسی آفریده‌ها، یعنی ساحت «احدیت» اوج می‌گیرد و مظهر مرتبه «احدیت» می‌گردد.اما تمام ساحات وجودی فوقرا، که از جهتی بی حد است ، با نگاهی بهقرآنمجید می‎توان در پنج ساحت کلی «بدن»، «نفس»، «قلب»، «عقل» و «روح» خلاصه نمود. در واقع، حقیقت مجرد ،بلکه فوق تجردی آدمی این قابلییت را داردکه در تمام این پنج ساحت ظهور ‌یابد و آثار متناسب با هر ساحت را به منصّه ظهور ‌گذارد. این حقیقت بسیط و فوق مادیدر پایین‌ترین سطح تجلی ، موجب «اجتماع»،« امتزاج»، « ائتلاف» و « تعامل» عناصر مادی وجود آدمی با یکدیگرمی شودو در این صورت «بدن» آدمی شکل می‌گیرد.نیز این حقیقت مجرد در مرتبه بالاتر، در نقش ادراکات وهمی و خیالی و انفعالات حبّی و بغضی به صورت «نفس» حیوانی ظهور پیدا می‌کند. همین حقیقت در سیر بین جهات روحی الهی و جهات نفسی حیوانی در تقلب و دگرگونی است و به «قلب» در مرتبه انسانی (نفس ناطقه یاقلب کامل) موسوم می‌گردد. این سرّ وجودی در پایان مرتبه قلب کامل و ابتدای مرتبه‌ روحی در قالب مُدرک حقایق کلی و عقلی ظاهر می‌شود و سِمَت «عقل» می‌یابد و در مراتب عالی روحی، این حقیقت از تمام ماسوی روی برمی‌تابد و خود را عین فقر و نیاز به حضرت حق می‌یابد و به مقام انس و قرب عنداللهی ارتقا پیدا می‌کند و در این صورت است که شایسته نام «روح» به معنای حقیقی کلمه می‌شود.