جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرائت نبوی از جهان عنوان رشته‌نوشتارهایی است از استاد دکتر محمّد مجتهدشبستری، که دربردارنده‌ی نگرشی متفاوت با باور رایج مسلمانان درباره‌ی وحی قرآنی و فرآیند فهم و تفسیر آن است. برابر باور رایج درمیان مسلمانان؛ قرآن‌کریم، سخن خداوند(= کلام الله)، و بازگوکننده‌ی حقایقی است، که او آن‌ها را در چهارچوب واژگانی که متن قرآن را پدید می‌آورند، بر پیامبر اسلام(ص) فرو فرستاده‌است. امّا انگاره‌ی یادشده، به این دو پرسش اصلی که گوینده‌ی قرآن کیست؟ و آن گوینده، چه گفته‌است؟ - پرسش-هایی که ازجمله مبانی تفسیر قرآن به‌شمار می‌آیند - به‌شیوه‌ای متمایز از باورهای رایج، پاسخ می‌دهد. ازنگاه این انگاره؛ گوینده-ی قرآن پیامبر(ص) است، و درونمایه‌ی سخنان او هم شناختاری نیست. پژوهش حاضر، در گام نخست به صورت‌بندی دو مدّعای بنیادین قرائت نبوی از جهان و استدلال‌ها و پیامدهای هر یک می‌پردازد، و سپس نگاهی گذرا به زمینه‌های نظری و اجتماعی پدیدآمدن آن می‌افکنَد. همچنین؛ این پژوهش، برای رسیدن به چشم‌انداز بهتری از اندیشه‌های استاد مجتهدشبستری، نیم‌نگاهی به دیگرنوشته‌های ایشان را بایسته می‌داند، و به‌منظور دست‌یابی به مهمّ‌ترین مؤلّفه‌های قرائت نبوی از جهان در منظومه‌ی فکری او، بدان‌ها نیز می‌پردازد. سرانجام؛ این پژوهش، استدلال‌های فراهم‌آمده ازسوی انگاره‌ی یادشده را صورت‌بندی می‌کند، و سپس به بوته‌ی بررسی و ارزیابی می‌سپارد. برپایه‌ی صورت‌بندی انجام‌شده؛ برای مدّعای یکم، سه استدلال هستی‌شناختی، زبان‌شناختی، و فهم‌شناختی، و نیز برای مدّعای دوّم، دو استدلال روایت‌شناختی و تفسیرشناختی را می‌توان از یک‌دیگر تفکیک نمود. برپایه‌ی ارزیابی‌های انجام‌شده؛ استدلال‌های زبان‌شناختی، روایت‌شناختی، و تفسیرشناختی این انگاره، با نارسایی‌های منطقی مانند مصادره‌به‌مطلوب، بی‌ربطی، تکرارنشدن حدّوسط، تعمیم شتاب‌زده، و رهانکردن پیش‌فرض دست‌به‌گریبان‌اند. استدلال‌های زبان-شناختی و روایت‌شناختی آن نیز، از برخی‌نارسایی‌ها در استناد به مفهوم‌های به‌کارگرفته‌شده(مانند گونه‌های‌زندگی و بازنمود سه-گانه) روبه‌رو هستند. همچنین؛ تجربی‌گرایی مدّعای یکم قرائت نبوی از جهان و استدلال تفسیرشناختی مدّعای دوّم و نیز برخی-پیامدهای آن، از برآوردن شرط صحّت/درستی ناتوان‌اند. استدلال فهم‌شناختی انگاره‌ی یادشده، و نیز استعاری‌بودن زبان قرآن و شناختاری‌نبودن درونمایه‌ی آن نزد این انگاره، بر شالوده‌هایی استوارند که بهره‌گیری از آن‌ها با نارسایی‌های فراوانی همراه است. افزون‌براین‌ها؛ بررسی و ارزیابی مفهوم بین‌الاذهانی‌بودن در استدلال فهم‌شناختی این انگاره، ایضاح مفهومی دراین‌باره را بایسته می‌سازد. وانگهی؛ چالش‌های بی‌شمار فرا روی شواهد قرآنی یادشده در دو استدلال روایت‌شناختی و تفسیرشناختی قرائت نبوی از جهان و نیز برشماری نمونه‌هایی از ناسازگاری درونی در سطح زیرساخت میان دو مدّعای انگاره‌ی یادشده، بخش‌های دیگری از ارزیابی‌های پژوهش حاضر را پدید می‌آورند. به‌هرروی؛ تأمّل‌های این پژوهش نشان می‌دهند که استدلال‌های قرائت نبوی از جهان با سه دسته نارسایی کلّی - که می‌توان آن‌ها را نارسایی‌های منطقی، استنادی، و ساختاری خواند - روبه‌رو هستند؛ نارسایی‌هایی که پذیرش انگاره‌ی یادشده را دشوار می‌سازند.

بحث پیرامون اسناد تاریخی قرآن کریم از سده نوزدهم به بعد بیش‌تر مورد توجه مطالعات اسلامی در غرب قرارگرفت. این توجه، همزمان با ظهور رویکرد نقد تاریخی به متون مذهبی بود. در این دیدگاه، پدیده‌هایی مانند پیدایش یک آیین جدید، تفسیری تاریخی می‌شد و پیدایش آن با توجه به ظرف زمانی و حوادث پیش از آن، مورد تحلیل قرار می‌گرفت. خاور‌شناسان نیز قرآن را به مثابه متنی تاریخی به شمار آوردند که می‌تواند مورد نقد تاریخی نیز قرار گیرد. هدف از این نقد، بررسی صحت و اصالت چیزی است که مسلمانان در مورد قرآن ادعا می‌کنند. آنها در این راه در پی ادله تاریخی هستند، تا صحت انتساب این متن به پیامبر اسلام را ثابت کنند و روشن کنند که متن اصلی قرآن در قالب آیات و سوره‌ها که حضرت محمد (ص) بر مخاطبانش القا می‌کرده، چگونه پدید آمده است و چه تحولاتی را پذیرفته تا به صورت متن کنونی پدیدار گشته است. روشن‌سازی تحولاتی که نص قرآنی از عهد تلاوت‌های حضرت محمد (ص) تا جمع و تدوین نهایی آن به خود دیده است، با باز جُست انواع نسخه‌ها و مصاحف قدیم و نگاه تاریخی به روایات اسلامی منجر به این امر شد که برخی از خاورشناسان از جمله ونزبرو و جرالد هوتینگ زمانی متأخرتر _اواخر سده دوم تا اوایل سده سوم_ برای تدوین نهایی قرآن در نظر گیرند. در حالی که با بررسی دقیق نسخه‌های به جای مانده که پس از جمع و تدوین قرآن برجای مانده است، و نگاه عمیق به روایات و بررسی مقوله تواتر متن قرآن و بررسی شواهد درون متنی قرآن جای هیچ گونه شکی باقی نمی‌گذارد که قرآن، موجود محصول تدوین در زمان رسول خدا و حداکثر در زمان خلفاست. نادیده گرفتن بسیار از شواهد ارائه شده در این رساله سبب شده که عده‌ای از خاورشناسان چون ونزیرو و طرفدارانش راه خطا روند.

در فرهنگ اسلامی، ایوب نمادی از صبر و شکیبایی است به طوری که «صبر ایوب» به مَثَلی ماندگار در فرهنگ مسلمانان تبدیل شده است. مطابق روایت قرآن، شخصیت ایوب در کوران «رنجی عظیم» و «صبری شگفت» شکوفا شده و قرآن کریم ایوبِ پیامبر را با اوصافی چون «صابر»، «نعم العبد» و «اوّاب» ستوده و او را برای «اولوالالباب» شایسته یادکرد دانسته است. اما کتاب مقدسِ یهودی-مسیحی از ناله‌های ایوب و شِکوَه‌های او از عدالت خدا روایت کرده است. از این رو، می‌توان گفت در فرهنگ یهودی- مسیحی، ایوب برآیند «رنج» و «ناشکیبایی» و «پرسشگری» است، که البته در نهایت به معرفت خداوند و تسلیم در برابر ارادة او نایل می‌آید. مسئلة مهم در داستان حضرت ایوب، چراییِ رنج اوست. از نظر الاهیاتی، این درد و رنج چه معنایی دارد و چگونه با عدالت خداوند سازگار است؟ این مقاله، با روش توصیفی- تحلیلی،‌ ضمن مطالعه‌ای تطبیقی بین قرآن کریم و کتاب مقدس در داستان حضرت ایوب، شکل و محتوای داستان ایوب در این دو کتاب را مورد بررسی قرار داده است. سبک بیان و محتوای این دو کتاب در داستان ایوب بسیار متفاوت است. با این حال، سبک بیان هر دو کتاب متناسب با فضای فکری و فرهنگی مخاطبان اولیه آنهاست. کتاب ایوب منعکس کننده عقاید برخی از گروهّ‌های یهودی است و قرآن نیز در زمانی که پیامبر و مسلمانان در مکه با سختی‌های فراوانی مواجه بودند، با بیانی موجز و زیبا به معرفی ایوب به عنوان الگوی صبر و پایداری پرداخته است.

واژه «حور» در چهار آیه قرآن به کار رفته که در سه موردش با وصف «عِین» قرین گشته و ترکیب «حُورٌ عِینٌ» را پدید آورده است. عبارت «زَوَّجْنَاهُمْ بِحُورٍ عِینٍ» (دخان، 54؛ طور، 20) جای تردیدی را برای مفسران قرآن باقی ننهاده که مراد از حُورٌ‌عِین را زیبارویانی بدانند که در بهشت به تزویج مردان بهشتی در می‌آیند. در سال 2000 میلادی نویسنده‌ای با نام مستعار کریستف لوگزنبرگ کتابی با عنوان «قرائت سُریانی-آرامیِ قرآن؛ کوششی در رمزگشایی زبان قرآن» منتشر کرد و اظهار داشت که مسلمانان برداشت نادرستی از حُورٌ‌عِین داشته‌اند. به نظر وی، قرآن به طور گسترده از واژه‌ها و عبارات سُریانی-آرامی استفاده کرده و مسلمانان بدون توجه به معنای اصلی این واژه‌ها در زبان سُریانی، به ابداع معانی جدیدی نزد خود برای آن‌ها دست زده‌اند، که حورعین یکی از این موارد است. به زعم وی، این واژه در زبان سریانی به معنای انگور سفید است؛ اما مسلمانان – در زمانی که قرآن بدون نقطه بوده - واژه «رَوَّحنَا» را به صورت «زَوَّجْنَا» قرائت کرده و بدین ترتیب، حور عین را زیبارویانی بهشتی پنداشته‌اند. لوگزنبرگ مدعی است که با استفاده از دانش زبان شناسی تاریخی-تطبیقی به این نتایج رسیده است. این نوشتار، ادعاهای لوگزنبرگ در مورد آیات مربوط به حُورٌ‌عِین را مورد بررسی قرار داده و به این نتیجه رسیده که پژوهش‌های مبتنی بر زبان شناسی تاریخی– تطبیقی بین دو زبان عربی و آرامی نه تنها ادعای لوگزنبرگ را تأیید نمی‌کند بلکه گواه صدقی بر معنای مصطلح بین مسلمانان از حورٌعِین است.

واژه­شناسان مسلمان، واژه قرآن را عربیِ اصیل می‌دانند و به معنای «قرائت»، «تلاوت» و «خواندن» دانسته‌اند. برخی از خاورشناسان، این واژه را واژه­ای غیر عربی و اصل آن را «قریانا» در زبان سریانی ـ‌ آرامی دانسته، ضمن آن که معانی «قرائت»، «تلاوت» و «خواندن» که مسلمانان در معنای این واژه آورده‌اند را تصدیق کرده­اند، برداشت­های متفاوتی از این معانی داشته­اند. کریستف لوکزنبرگ، نویسنده­ کتاب «قرائت سریانی ـ‌ آرامی از قرآن»، بر این نظر است که قریانا به گزیده‌هایی از نوشتارها اطلاق می­شده که در مراسم عبادی خوانده می­شده است؛ به نظر وی، مطابق خود قرآن، منبع این گزیده‌ها «کتاب مقدس» بوده است. در این نوشتار، واژه «قرآن» با استفاده از زبان‌شناسیِ تاریخی ـ تطبیقی مورد بررسی قرار گرفته و دیدگاه‌های این نویسنده مورد نقد قرار گرفته است.

الهي يا بشري بودن متن قرآن کريم، توجه دين‌پژوهان را به خود جلب کرده است. هر يک از آنان ديدگاه خود را دراين‌باره به بخشي از آيات قرآن کريم مستند مي‌کند. پژوهش حاضر به دنبال کشف ديدگاه خود قرآن کريم است و در اين مسير، با استفاده از تحليل «فرايند ساخت معنا» در يک ارتباط موفق، براساس دانش زبان‌شناسي و با توجه به تدريجي بودن نزول آيات قرآن کريم و همزماني آن با دريافت واکنش‌هاي مخاطبان از سوي پديدآورندة متن، چنين به دست آمد که متن قرآن کريم الهي است. ضرورت استفاده از روش مذکور بدين‌سبب است که طرف‌داران هر يک از اين دو ديدگاه، يعني الهي يا بشري بودن متن قرآن کريم، آياتي از قرآن کريم را، که گروه مقابل آنها را به عنوان شاهدي بر ديدگاه خود ذکر کرده است، به تأويل برده و به‌نوعي رد مي‌کنند، اما به نظر مي‌رسد با توجه به تعامل قرآن کريم با مخاطبان و روش «تحليل فرايند انتقال معنا» در زبان‌شناسي در اين پژوهش، بتوان نتيجة مذکور را به خود قرآن کريم و نه ديدگاه صاحب‌نظران نسبت داد.

قرآن کریم در مورد هیچ قومی به اندازه یهود و پیامبران آنها سخن نگفته است. در قرآن، هم شاهد نقد این قوم و اعتقادات و اعمال گذشته شان و هم گواه برخورد پیامبر (ص) و مسلمانان با یهود جزیره العرب هستیم. برخی خاورشناسان، اولا، قرآن را دارای بینش ناکافی از آیین یهود و تاریخ آن دانسته اند، و ثانیا، از برخوردهای قرآن با یهودیان اشکال گرفته و آن را به دور از عدل و انصاف قلمداد کرده اند. این مقاله در صدد است تا با ارائه تصویری روشن از تاریخ یهود از آغاز تا زمان اسلام و نیز سیر تاریخی عملکرد یهودیان در عصر نزول، خواننده را در مورد دیدگاه های قرآن و عملکرد پیامبر (ص) و مسلمانان به داوری فراخواند. در بخش نخست، دیدگاه های قرآن در مورد تاریخچه و ویژگی های یهود آمده که با شواهدی از کتاب مقدس مورد تایید قرار می گیرد و نقد قرآن را نقدی منصفانه نشان می دهد. در بخش دوم، پا به پای وحی، مواجهه یهود و مسلمین را دنبال کرده و نشان داده ایم که برخوردهای پیامبر (ص) و مسلمانان با یهود نه از سر کینه توزی، بلکه کاملا متناسب با نوع عملکرد یهودیان بوده است.

شاید هیچ کتابی به اندازه قرآن کریم مورد شرح و تفسیر قرار نگرفته باشد. بر اساس آمارهایی که از تفاسیر موجود و نیز اطلاعات کتاب شناسی به دست آمده، تاکنون بیش از سه هزار تفسیر بر قرآن کریم به سبک ها و روش های مختلف نوشته شده است. با این حال، هنوز عناصر اصلی دخیل در تفسیر نظیر مبانی، اصول، قواعد، روش ها و گرایش های تفسیری در یک نظام منسجم تعریف نشده است و نوعا مفسران بدون شفاف سازی این گونه مباحث، به طور مستقیم به تفسیر آیات قرآن پرداخته اند. در سال های اخیر کتاب های چندی درباره اصول و مبانی و نیز روش ها و گرایش های تفسیری نوشته شده است، ولی هنوز تعاریف موجود در این زمینه به هماهنگی و وضوح نرسیده است. این مقاله درصدد است عناصر موجود در تفسیر قرآن را در یک نظام دقیق اصطلاحی تعریف کند.