جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بنابر آموزه‌های اسلام، تشریع ویژه ذات باری تعالی است و پیامبران و جانشینان ایشان عهده‌دار تبیین‌ همان شریعت الهی بوده‌اند. برخی همچون ناصر القفاری با فراهم‌آوردن متونی از احادیث شیعی، واگذاری قانونگذاری به امامان: را از اصول مذهب امامیه بر شمرده‌ است. مسئله اصلی پژوهش حاضر، واکاوی عباراتی است که در متون شیعی به عنوان تفویض تشریع قلمداد شده و قفاری به آن‌ها استناد نموده تا شیعه را کافر قلمداد نماید. با توصیف و تحلیل روایات و با تأکید بر منابع اهل سنت، در دو محور مفهوم‌شناسی تفویض تشریع و علت واگذاری قانونگذاری به امامان: به مسئله فوق پاسخ داده شده است. دستاورد تحقیق حاکی از آن است که مفهوم صحیح تفویض تشریع، واگذاری امر دین به امامان در مرحله چگونگی ابلاغ شریعت است و نه وضع شریعت در مقابل شریعت الهی و علت این تفویض، تعلیم مستقیم خداوند به اهل بیت: و برخورداری از علم الهی و مقام ایشان در تقرب به خداست که اهل بیت را هدف غایی خلقت و واسطه فیض قرار داده و اراده ایشان را با اراده خدا مقارن ساخته است؛ ازاین‌رو قفاری به معنای صحیح تفویض نزد امامیه نپرداخته و تنها به ذکر چند حدیث بسنده نموده و در نقل روایت، بخشی از احادیث مربوطه را نیز تقطیع نموده تا شبهه خود را زیبا جلوه داده و از این طریق به رد عقاید شیعه بپردازد.

منابع روایی اهل‌سنت مملو از روایاتی است که از جهت متن، سند یا هر دو، دچار آسیب شده و اکنون قابل استناد نیستند. انگیزه‌های جعل احادیث پیامبر6 متعدد و بسیارند که یکی از مهم‌ترین آنها انگیزه‌های فرهنگی بوده؛ چنانکه زمینه‌ساز بروز سایر عوامل سیاسی – اجتماعی شده است. اگر چه مطالعه و بررسی روایات موضوعه نشان می‌دهد که به جهت تفاوت مصادر حدیث نزد شیعه و اهل‌سنت برخی عوامل و انگیزه‌های جعل و وضع حدیث نیز میان فریقین تفاوت‌هایی دارد؛ اما انگیزه‌های فرهنگی تا حدود فراوانی یکسان می‌باشد؛ البته حجم احادیث موضوعه در منابع اهل سنت بسیار بوده که زاییدۀ عواملی چون اعتماد به صحابه و همچنین جریان منع نگارش حدیث است. پژوهش حاضر با روشی نقادانه و تحلیلی به بررسی انگیزه‌های فرهنگی وضع حدیث در منابع اهل‌سنت پرداخته‌ و پیامدهای آن را ارزیابی می‌کند. نتایجِ این پژوهش نشان می‌دهد روایاتی که با هدف استحالۀ فرهنگی مسلمانان وضع شده است، تأثیرات زیادی در تحولات سیاسی و تغییرات اجتماعی داشته است. بنابراین واضعان حدیث با تکیه بر انحرافات فرهنگی، کوشیده‌اند تا فاصله میان رفتار پیامبر6 با حاکمانِ دوره‌های بعد را توجیه کنند.

مسأله‌ی مشیت الهی و رابطه‌ی آن با اختیار انسان از جمله مسائلی است که قدمتی به درازای تاریخ پیدایش بشریت دارد و از دیرباز به عنوان مسأله‌ی اساسی انسان‌ها مطرح بوده و مطالب بسیاری درباره‌ی آن در آثار حدیثی، کلامی، فلسفی و تفسیری اندیشمندان اسلامی گفته و نوشته شده است. آیات قرآن کریم درباره‌ی مشیت و اراده‌ی خداوند و اختیار انسان و میزان دخالت مستقیم یا غیرمستقیم خداوند در نظام هستی و آفرینش دو گونه است: یک قسم از آیات، به‌نحو آشکار همه‌ی امور و پدیده‌های گوناگون عالم هستی را بی‌واسطه به خداوند اسناد داده و به‌گونه‌ای است که تنها عامل مؤثر در پیدایش موجودات و تدبیر امور انسان‌ها و دیگر آفریده‌ها را خداوند دانسته است. بخش دوم بر اختیار و نقش بی‌بدیل انسان در نظام آفرینش و به‌ویژه سرنوشت خویش تأکید دارد و أفعال فاعل‌هاى طبیعى از جمله انسان را به خود آنان نسبت داده، انسان را مسئول عملکرد خویش مى‏داند؛ درنتیجه، براى او تعیین تکلیف نموده، به وعده و وعید او مى‏پردازد؛ در نوشتار حاضر، به تبیین آیات و طرح و مقایسه‌ی دیدگاه‌ها و آرای مختلف اهل حدیث، متکلمان، حکما و به‌ویژه دیدگاه علامه طباطبایی در جمع میان این دو دسته آیات پرداخته شده است.

از مهمترین ارزش­ها، صداقت و آفت اصلی آن دروغگویی است که یکی از رذایل اخلاقی محسوب می شود. دروغ در تمامی شرایع الهی حرام است و تا ضرورت و مصلحت مهمی در میان نباشد، گفتن آن جایز شمرده نمی شود. اگر تحصیل این مصلحت لازم شود، حرمت آن بر طرف گشته و مشمول قاعده "اهم و مهم" و یا به تعبیری "دفع افسد به فاسد" می شود. با این همه، آیات قصص قرآنی نشان دهنده مواردی است که بر اساس ضرورت و برای حفظ مصالح فرد و جامعه، دروغ و به تعبیر دقیق­تر "توریه"، جایز شمرده شده است.حضرت یوسف (علیه السلام) بنا به مصالحی، بنیامین را با طرحی وحیانی نزد خود نگه داشت و برادران را به سرقت متهم ساخت. حضرت ابراهیم (علیه السلام) برای عدم شرکت در مراسم عید مشرکان و به منظور شکستن بت­ها اعلام کرد که بیمار است. وی پس از شکستن بتها نیز هنگامى که از وى در این باره پرسش شد، آن را به بت بزرگ نسبت داد. موارد دیگری نیز در قرآن وجود دارد که مفسران حکم جواز توریه و دروغ مصلحت آمیز را از آنها استنباط نموده اند.

علامه امینی (م1390ق) در جلد نخست کتاب «الغدیر فی الکتاب والسنه و الادب»، بخشی را تحت عنوان «المناشده و الاحتجاج بحدیث الغدیر الشریف» آورده که در آن به بررسی گواهی گرفتن­ها و استدلال­های افراد مختلف به حدیث غدیر، در جهت اثبات وقوع حادثه غدیر و نیز دلالت آن بر خلافت بلافصل حضرت علی7 پس از پیامبر6 پرداخته است. علامه امینی در این قسمت از کتاب به نقل از منابع اهل سنت، نُه مناشده و دوازده احتجاج و نیز حدیث رکبان را آورده که در آن سوارانی در محضر حضرت علی7، به شنیدن حدیث غدیر گواهی می­دهند. علامه امینی ضمن تأکید بر ثقه بودن راویان این احادیث نزد عامه، تواتر حدیث غدیر را نیز نتیجه­گیری کرده و در ضمن آن تحریف­هایی را که در بیان این نقل­ها صورت گرفته، آشکار ساخته است.

مفسران فریقین از قرون نخستین تاکنون دیدگاه‌های مختلفی را در رابطه با آیه 141 نساء «... وَ لَنْ یَجْعَلَ اللَّهُ لِلْکافِرینَ عَلَى الْمُؤْمِنینَ سَبیلاً» (نساء:141) داشته‌اند و احکام فردی و اجتماعی فراوانی را از آن استنباط نموده‌اند؛ براین اساس و با روش توصیفی تحلیلی این مقاله درصدد پاسخ‌گویی به این سؤال اصلی است: آیه نفی سبیل چه تأثیری در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران داشته است؟ براساس یافته‌های پژوهش مشخص گردید بهترین دیدگاه، مفهوم عام آیه است؛ زیرا واژه "سبیل" که به اصطلاح از قبیل" نکره در سیاق نفى" است افاده عموم می‌کند، بنابراین، آیه دارای مفهومی عام است که می‌تواند شامل «نفی سلطه در تکوین و در حوزه تشریع احکام و نفی غلبه در حوزه احتجاج و برهان» باشد. همچنین براساس یافته‌های پژوهش مشخص گردید سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران که برگرفته از اصول قانون اساسی است در بسیاری از موارد با توجه به آیه نفی سبیل بنا شده است و بسیاری از اصول سیاست خارجی برگرفته از همین آیه است. از جمله اصولی که این آیه با آن ارتباط دارد، اصل عزت، اصل استقلال و اصل نفی رابطه سلطه‌گری و سلطه‌پذیری است.

بطن و تأویل آیات قرآن، از دیرباز موردتوجه اندیشمندان بوده و حجم گسترده ای از روایاتِ ذیل آیات را به خود اختصاص داده است. تطبیق بخش عمده‌ای از روایات بر امامان، دوستان و دشمنان آنها در تأویلات شیعه، دستاویز برخی مخالفان شده است؛ ابن تیمیه، زرکشی، حقی بروسوی، دروزه و ذهبی ازجمله منتقدان اهل سنت هستند که هریک به نوعی، شیعه را به تأویلات ناصحیح و افراطی آیات بر اهلبیت(علیهم السّلام) درراستای تحمیل آرائشان بر قرآن متهم نمودهاند، درحالیکه در تفاسیر اهل سنت ازجمله تفاسیر عرفانی نمونه هایی از تأویلات ناصحیح یافت میشود. ذهبی همچنین با یکسان پنداشتن اعتقادات کلامی شیعه و معتزله، انتقاداتی بر آنها وارد نموده است. باتوجه به مبانی متفاوت فرق کلامی که در مواردی به دلیل تعصبات مذهبی منجر به تأویلات ناصحیح شده، بحث باطن قرآن در فرق کلامی نیز درخور توجه است. این پژوهش با تبیین مفهوم صحیح بطن و تأویل، بررسی و نقد دیدگاه مفسران فریقین، و یافتن ضوابط صحیح بطون آیات به رفع شبهات پرداخته است. یافته های حاصل از پژوهش این است که تفاوت نگرش در تبیین ماهیت بطن و تأویل، منجر به این انتقادات بر تأویلات شیعه شده است. دیدگاه های مختلف تفسیری در مواردی ناظر به لایه های درونی قرآن است و در مواردیکه روایت معتبر یا دلیل متقنی وجودندارد، برداشت شخصی و تفسیربرأی محسوب میشود. باتوجه به جاودانگی و جهان شمولی قرآن، بطن و تأویل، مفهوم عامی است که با الغای خصوصیات از آیه، قابل انطباق بر مصادیق نوظهور طبق معیارهای صحت تأویل ازجمله: هماهنگی بین ظاهر و باطن، مراعات دقت در الغای خصوصیات، عدم مخالفت با کتاب و سنت است.

بحث پیرامون اسناد تاریخی قرآن کریم از سده نوزدهم به بعد بیش‌تر مورد توجه مطالعات اسلامی در غرب قرارگرفت. این توجه، همزمان با ظهور رویکرد نقد تاریخی به متون مذهبی بود. در این دیدگاه، پدیده‌هایی مانند پیدایش یک آیین جدید، تفسیری تاریخی می‌شد و پیدایش آن با توجه به ظرف زمانی و حوادث پیش از آن، مورد تحلیل قرار می‌گرفت. خاور‌شناسان نیز قرآن را به مثابه متنی تاریخی به شمار آوردند که می‌تواند مورد نقد تاریخی نیز قرار گیرد. هدف از این نقد، بررسی صحت و اصالت چیزی است که مسلمانان در مورد قرآن ادعا می‌کنند. آنها در این راه در پی ادله تاریخی هستند، تا صحت انتساب این متن به پیامبر اسلام را ثابت کنند و روشن کنند که متن اصلی قرآن در قالب آیات و سوره‌ها که حضرت محمد (ص) بر مخاطبانش القا می‌کرده، چگونه پدید آمده است و چه تحولاتی را پذیرفته تا به صورت متن کنونی پدیدار گشته است. روشن‌سازی تحولاتی که نص قرآنی از عهد تلاوت‌های حضرت محمد (ص) تا جمع و تدوین نهایی آن به خود دیده است، با باز جُست انواع نسخه‌ها و مصاحف قدیم و نگاه تاریخی به روایات اسلامی منجر به این امر شد که برخی از خاورشناسان از جمله ونزبرو و جرالد هوتینگ زمانی متأخرتر _اواخر سده دوم تا اوایل سده سوم_ برای تدوین نهایی قرآن در نظر گیرند. در حالی که با بررسی دقیق نسخه‌های به جای مانده که پس از جمع و تدوین قرآن برجای مانده است، و نگاه عمیق به روایات و بررسی مقوله تواتر متن قرآن و بررسی شواهد درون متنی قرآن جای هیچ گونه شکی باقی نمی‌گذارد که قرآن، موجود محصول تدوین در زمان رسول خدا و حداکثر در زمان خلفاست. نادیده گرفتن بسیار از شواهد ارائه شده در این رساله سبب شده که عده‌ای از خاورشناسان چون ونزیرو و طرفدارانش راه خطا روند.

توصیف، تبیین و نقد علمی «روش نقد متن» در مطالعات قرآنی خاورشناسان، موضوع پژوهش حاضر است. سبب ورود چنین رویکردی در مطالعات قرآنی خاورشناسان، پیش‌فرض‌های آنان در کتاب مقدّس بوده است که با توجه به اختلافات چشمگیر کتاب مقدّس با قرآن به لحاظ تاریخ تألیف، تواتر و نیز خاستگاه‌ها و زمینه‌های خاص هر یک از این دو متن، نمی‌توان این روش را به طور کامل به قرآن تعمیم داد. مطالعه مجموعه زیادی از پژوهش‌های ایشان نشان می‌دهد که مسائل و عرصه‌های پژوهشی در حوزه نقد متن در چند موضوع بسیار برجسته می‌نماید: «تغییر مکان الفاظ و عبارات و آیات قرآن»، «حذف و اضافات در قرآن» و «کشف خطاهای قرآن و پیشنهاد اصلاح برای آن‌ها». از این میان آن‌چه بیش از دیگر رویکردها، مورد عنایت مستشرقان تجدیدنظرطلب معاصر قرار گرفته است، کشف خطاهای قرآن و اصلاح آن‌هاست که تألیفات دو نفر از ایشان یعنی جیمز بلمی و کریستوف لوکسنبرگ که نشان‌دهنده رویکرد غالب نقد متن در غرب است، بیش از دیگران در این حوزه مورد توجّه محافل علمی غربیان واقع شده است. در این پژوهش با استفاده از دو روش پدیدارشناسانه و روش‌شناسانه، «روش‌ نقد متن» از نگاه این دو مستشرق مورد توصیف، تبیین و نقد قرار گرفت. مهم‌ترین مبانی ایشان در نقد متن عبارتند از: خطا بودن متن قرآن، اولویت انتقال سنّت مکتوب قرآن و بی‌اهمیّت دانستن سنّت شفاهی قرآن در انتقال و حفظ آن. از جمله معیارهای تشخیص خطا در قرآن، عدم تناسب با سبک و سیاق آیه، اختلاف‌نظر مفسّران در مورد قرائت و معنای واژه‌ای از قرآن و تکامد بودن واژه است. تحلیل مبانی، معیارها و نتایج تحقیقات این دو مستشرق در نقد متن قرآن، نشان می‌دهد، این روش با خطاها و چالش‌های جدّی همچون محدود بودن منابع و متغیّر بودن معیارها مواجه است. نتایج و دست‌آوردهای این روش نیز بر اساس سنّت شفاهی(قرائت) و سنّت کتبی(رسم‌الخط)، مورد خدشه قرار می‌گیرند؛ چراکه پیشنهادهای مستشرقان در اصلاح واژگان قرآن در زمره اختلافات نگارشی و قرائتی قرآن مطرح نشده‌اند. این نتایج سلیقه‌ای و حدسی هستند و شاهدی در منابع اسلامی مبنی بر ادّعایشان یافت نمی‌شود؛ بنابراین روش نقد متن در مورد قرآن ناکارآمد و نامعتبر است.

قرآن کریم مهم‌ترین رسالت انبیاء الهی را ابلاغ و رساندن پیام دین می‌داند. توجه به شاخصه‌های قرآنی تبلیغ، مبین این نکته است که جریان تبلیغ، صرف اعلام و انتقال پیام نیست بلکه موفقیت آن حاصل نگاه عالمانه و راهبردی نسبت به ابعاد پیچیده تبلیغ و عناصر دخیل در آن است. بررسی آثار و اقدامات متعدد این حوزه نشان می‌دهد که منابع و رویکردهای موجود «غالباً به شیوه‌های تبلیغ فردی و تبیین الگوهای درون‌دینی» تمرکز داشته و به ندرت رویکرد جامع و دقیق نسبت به انسجام و پیوستگی اجزاء و ابعاد مکمل آن ارائه می‌نماید. این پژوهش با توجه به معارف قرآن کریم و سیره عملی اهل بیتM به بایسته‌هایی دست می‌یابد که توجه به آن می‌تواند منجر به تحول و تأثیرگذاری قابل توجه در جریان تبلیغ دین شود. ضرورت درک جامع از وجوه تمایز، اهداف و کارکردهای تبلیغ دین، اولویت‌بندی نظام موضوعات تبلیغ، ارائه طرح‌های جامع بلندمحور، طراحی نظام جامع مشارکت و نیز اجرای نظام جامع رصد و پایش مستمر تبلیغ از جمله این بایسته‌هاست. مبتنی بر تبلیغ راهبردیِ کل‌نگر، ترویج و نهادینه نمودن اصل دین در جامعه با نگاه‌های بخشی، جزئی‌نگر و اقدامات کوتاه‌مدت و مقطعی حاصل نخواهد شد؛ بلکه تمامی این اقدامات باید مبتنی بر بنیادهای اصیل دینی و بر محور ترسیم دقیق چشم‌اندازها، تبیین منطقی نقش و جایگاه هر یک از اجزاء، ابعاد و برنامه ریزی‌های همسو و هم‌جهت انجام پذیرد.