جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مسائل مهم در حوزۀ انسان‌شناسی، بُعد جسمانی انسان است که دارای ابعاد گوناگونی است. در این مقاله، به یکی از ابعاد مهم آن، یعنی ضرورت بُعد جسمانی انسان از نگاه ابن‌عربی، پرداخته ‌شده و به این سؤال پاسخ داده شده که آیا خلقت جسمانی انسان امری ضروری است یا اینکه امکان خلق انسان بدون بُعد جسمانی نیز وجود دارد. در نهایت، این نتیجه به دست آمده ‌است که ضرورت بُعد جسمانی انسان با مبانی مهم عرفان نظری ابن‌عربی (همچون حب اسماء به ظهور؛ تخاصم و تقابل اسماء؛ جامعیت، جانشینی، اعتدال و واسطه‌گری انسان) قابل اثبات است. این مقاله که بر اساس روش کتابخانه‌ای و تحلیل محتوا نگارش یافته ‌است، نشان می‌دهد که بُعد جسمانی انسان یک حقیقت ضروری و لازم جهت تشکیل هویت انسانی، تکامل و سیر وجودی انسان از منظر ابن‌عربی است و این گونه نیست که اگر انسان، جسمانی خلق نمی‌شد، عالم هستی و ظهورات الهی باز به‌نحو کامل شکل می‌گرفت و نسبت و ارتباط انسان با هستی تغییری نمی‌کرد. از طرفی، اینکه اصل انسان موجودی غیرجسمانی است و در نهایت به موطن غیر جسمانی بر‌می‌گردد و بدن او صرفاً یک مرکب و امری زاید و طفیلی است، سخنی باطل است بلکه بدن انسان امری ضروری است در کنار نفس او.

«نفس قدسی» اصطلاحی است که از سوی فلاسفه غالباً برای نام بردن از نفسی که شدید‌الحدس است، استفاده می‌شود. ملاصدرا و قاضی سعید هر دو معتقد به پیوند میان این نفس با نفس نبی هستند، همین امر موجب ضرورت شناخت ویژگی‌های آن می‌‌‌‌شود. در این نوشتار که با مراجعۀ مستقیم به آثار آن‌ها صورت گرفته است. در گام اول ویژگی‌های نفس قدسی را تبیین کرده و سپس با بررسی نسبت نفس قدسی و نفس نبوی، مسألۀ امکان دستیابی سایر انسان‌ها به مرتبۀ نفس قدسی مورد ارزیابی قرار گرفته است. در حقیقت باید گفت اختلاف مبانی هستی‌شناسانه و انسان‌شناسانۀ ملاصدرا و قاضی سعید موجب اختلاف آرای این دو اندیشمند شده است. صدرالمتألهین بر مبنای اصالت‌ وجود و تشکیک وجود، حرکت جوهری و اتحاد عاقل و معقول، مراتب تشکیکی را برای نفس قدسی از صاحب حدس تا نفس نبی قائل است، لیکن قاضی سعید که این مبانی را نپذیرفته است، مصادیق نفس قدسی را منحصر در نفس ناطقه ملکوتی و نفس کلی می‌داند. با وجود این تفاوت نظر ظاهری، نسبت نفس قدسی با نفس نبی و سایر نفوس انسانی در اندیشۀ این دو فیلسوف بزرگ، بسیار به هم نزدیک است تا حدی که نمی‌توان اختلاف آرای آن‌ها را در حد اشتراک لفظی نفس قدسی در سیستم فلسفی ایشان دانست.

ایمان و اعتقاد به علم و عصمت پیامبران یکی از مهمترین آموزه‌های اعتقادی در تفکر کلامی شیعه است. از نگاه بسیاری از اندیشمندان، علم معصومین(ع) به حقایق هستی و پیامدهای زیانبار گناه به عنوان منشا عصمت معرفی ‌شده است، اما گاه از این مساله غفلت می‌شود به گونه‌ای که علم و عصمت قابل‌جمع با یکدیگر شناخته-نمی‌شوند. اینکه ملاصدرا علم را مساوق وجود دانسته و در تعاریفی که از عصمت ارائه می‌دهد، بر نقش قوای نظری در تحقق گناه تاکید می‌کند، موید ارتباط مستقیم بین علم و عصمت در دیدگاه وی است. در تحقیق حاضر افزون بر تحلیل نسبت علم و عصمت در نگاه صدرا، در دو گام با بررسی آن در مساله وحی و زمان کودکی نبی نشان داده شده که پرسش‌های مطرح در باب این نسبت در مساله وحی، ناشی از نادیده انگاشتن احکام وجود و مرتبه وجودی انسان کامل در نگاه صدرا است اما پرسش‌های فراروی نسبت علم و عصمت در زمان کودکی نبی، امری تامل‌برانگیز بوده که علت آن را باید در عدم امکان ارائه تبیین فلسفی از این نسبت مطابق با مبانی ملاصدرا دانست.

شناخت حقيقت وحي و چگونگي نزول آن، همواره دغدغه انديشمندان و صاحب‌نظران بوده است. هرچند پي‌بردن به ماهيت وحي و ارائه تعريف حقيقي از آن، شايد ناشدني باشد، ولي نظريه‌پردازان کوشيده‌اند تا در توصيف و تشريح آن به‌اندازه تلاش و فهم خود مطالبي بيان کنند. در اين زمينه، ديدگاه‌هاي گوناگوني مطرح شده است که از جمله آنها ديدگاه «تجربه ديني» است. براساس اين ديدگاه که در واقع ريشه در مسيحيت دارد و از سوي برخي روشنفکران مسلمان همچون عبدالکريم سروش جانبداري شده است، پيامبر با خدا روبه‌رو مي‌‌شود. در اين روبه‌رويي، هيچ کلام يا گزاره‌اي القا نمي‌‌شود؛ بلکه «وحي» تفسير و گزارش پيامبر از تجربه شخصي خويش است. سروش به‌دنبال حل مشکلات وحي است و مي‌کوشد تا تبييني طبيعي از آن ارائه دهد. در اين تبيين، پيامبر هم نقش صورت‌دهي به وحي را دارد و هم در درون‌مايه‌هاي وحي دخالت مي‌کند. اين نظريه ازآنجاکه به يکسان‌انگاري وحي و تجربه ديني مي‌انجامد و وحي را به تجربه ديني فرو مي‌کاهد، لوازم دفاع‌ناپذيري را درپي دارد که با نقد بسياري از سوي متکلمان و دين‌باوران سنتي روبه‌رو شده است. مقاله پيش‌ِرو، با طرح ديدگاه‌هاي گوناگون درباره وحي، به نقد و بررسي آراي سروش پرداخته و در پايان، ديدگاهي را که همسو با قرآن و سنت و مورد پذيرش حکيمان و فيلسوفان مسلمان است، مطرح مي‌کند.

تأویل، صورت عمیقی از تفکر است که از راه قابلیت­های ادراکی انسان در پی کشف نانوشته­های متن است. گاهی تأویل­های عرفا و حکیمان مورد نقد واقع شده و آن­ها را تفسیر به رأی و تحریف معنوی قرآن و یا تأویل­هایی ذوقی و بدون منطق عقلانی شمرده­اند. هدف این مقاله بررسی این انگاره است و برای بررسی آن در پی استنباط منطقی از تأویل متن و استخراج برخی قواعد تأویلی با تکیه بر آراء صدرالمتألهین است..روش تحقیق، توصیف و تحلیل و استنباط قواعد با محوریت تأثیر مبانی شناخت(شناخت قرآن، هستی و انسان) بر تأویل است. بر مبنای قرآن شناختی دو قاعده صحت استناد به همه لوازم کلام خداوند و نیز نظریه روح معنی و بر مبنای هستی شناختی و تطابق عوالم هستی و حجیت قالب وحی (علاوه بر محتوای آن)، قاعده تغییر زمینه متن و بازسازی الفاظ در زمینه متناظر وبر مبنای اصالت وجود و اعتباریت ماهیت، و نیز مراتب وجود،قاعده توجه به اعتبارات عالم عقل و بر مبنای معرفت شناختی قوای ادراکی انسان، لزوم ضابطه مندی تأویل، از جمله قواعدی است که منطق تأویل را در فهم آموزه­های دینی شکل می­دهد. توجه به این قواعد می­تواند تا حد زیادی، اتهام تفسیر به رأی و ذوقی دانستن و بی اعتنایی علمی به تأویل­ها را برطرف کند و به فهم عمیق­تر آموزه­های دینی یاری رساند.

ملاصدرا کامل‌ترین و دقیق‌ترین کتاب فلسفی‌اش را بر مبنای اسفار اربعه نگاشته است. وی در مـقدمة این کـتاب‌ می‌گوید،‌ سیر و سلوک‌ علمی و طی درجات و مـراتب دانـش‌های فلسفی را به‌‌ سفر روحانی سلاک تشبیه کرده‌ و به این جهت نام این‌ کتاب را اسفار گذاشته‌ است. مدعای این مقاله آن است که ملاصدرا، مسألة شناخت را بر اساس اسفار اربعة عرفا و همچنین قوس صعود و نزول تبیین کرده است. وی با تأسیس مبانی خاصش، سعی دارد راهی برای شناخت جهان، خصوصا شناخت عالم غیب و خداوند، ترسیم کند؛ درحالی‌که این رویکرد عموما توسط شارحان و مفسران اسفار نادیده گرفته‌ شده‌ است. عدم توجه به این رویکرد، در مواردی موجب برداشت‌های متعارض از دیدگاه‌های ملاصدرا شده است. مقالة حاضر با تبیین فرایند شناخت ملاصدرا بر اساس اسفار اربعه، نشان می‌دهد که تبیین شناخت بر مبنای اسفار اربعه، می‌تواند راه حل مناسبی برای برخی تعارضات ظاهری خصوصا در مسئلة علم و ادراک پیش رو نهد.

اندیشه‌های قاضی سعید قمی بر مبنای نگاه فلسفی ـ عرفانی خاص وی به مسائل بنا شده است و همین موضوع باعث شده نظریات متفاوتی نسبت به فلاسفه پیش از خود ارائه دهد. تبیین متفاوت قاضی سعید از مسئله علم که می‌توان گفت تا حدود زیادی در مقابل با اندیشه‌های ملاصدرا در باب علم است، اهمیت پرداختن به این موضوع را دوچندان می‌سازد. پژوهش حاضر که با بررسی مستقیم آثار و نظریات قاضی سعید صورت گرفته، تلاشی است برای معرفی شاخصه‌های اندیشه وی در مسئله علم که می‌تواند وجوه تمایز تفکرات قاضی سعید نسبت به سایر فلاسفه به حساب آید و باب‌های تازه‌ای را در وجودشناسی و معرفت‌شناسی علم به روی ما بگشاید. به اجمال می‌توان گفت که عمده نظریات قاضی سعید در زمینه علم مبتنی بر تفسیری است که از آیت خدا دانستن نفس در جامعیت و کلیت ارائه می‌دهد. او علم نفس را نه حصولی می‌داند، نه حضوری و استفاده از تعبیر حضوری در مورد علم نفس را مَجاز می‌شمرد و معتقد است که علم نفس، بصر عقل بر طبایع کلیه است، بدین‌ترتیب حاضر بودن اشیاء برای انسان به معنای ظاهر بودن آن‌ها برای نفس عاقله است.

خانواده اصلی‌ترین نهاد اجتماعی و بنیادی‌ترین عنصر جامعه و بستر رشد بسیاری از ارزش‌ها است. ابن‌سینا در آثار خود، از جمله وجوب السیاسة و الحاجة الی السیاسة، مستقلاً، و نیز در آثار دیگر خود به این موضوع پرداخته و با رویکردی دینی‌فلسفی از ضرورت، عوامل و موانع تحکیم آن سخن می‌گوید. این مقاله، ابتدا جایگاه حکمت منزل در نظام حکمی سینوی را می‌کاود و سپس در باب عناصر اصلی و مرتبط با آن، مانند ازدواج، نحوه مشارکت زن و مرد در اداره منزل، حقوق خانواده و اصول حاکم بر سیاست منزل، سخن می‌گوید. ابن‌سینا در باب عوامل ازدواج بر انگیزه‌های اقتصادی، اجتماعی، روانی و جنسی انگشت می‌نهد و در راستای تحکیم این بنیاد بر مسئولیت مدیران و حاکمان جامعه، تلاش در جهت رفاه اقتصادی و ایجاد شغل، رشد عقلانی زوجین، جلوگیری از ازدواج‌های پنهانی و عفت خانواده تأکید فراوان دارد. در بحث از حقوق همسر و تکالیف مرد به حقوقی همچون حق نفقه، حق صیانت و حق کرامت اشاره می‌کند و مرد را مهم‌ترین تکیه‌گاه تحکیم خانواده می‌داند. در باب حق طلاق معتقد است این حق نباید در اختیار فرد متلون‌المزاج و کم‌خرد قرار گیرد. بر همین اساس لزوماً در موقعیت‌هایی این حق را از مرد سلب می‌کند.

این مقاله تبیین و تحلیل تأثیر اصول تأسیسی ملاصدرا بر معنای متن است. در حکمت صدرایی، معنای متن و تأویلات آن، به‌گونه‌ای از مبانی و اندیشه‌های صدرا متأثر است که معانی تأویلی در آن، صرفاً بر این اساس، منطقی و توجیه‌پذیر است؛ در مکتب صدرا، معنا که از مواجهه‌ی انسان با هستی شکل می‌گیرد، نفس‌الامری دارد که انسان مؤید به کشف وحیانی، آن را بیان و نام‌گذاری می‌کند و از قابلیت‌های آن برای معرفی حقایق عوالم مختلف استفاده می‌کند. مبانی و اندیشه‌های صدرا، ازجمله اصالت وجود، تشکیک وجود، قاعده‌ی بسیط الحقیقه، اندیشه‌های صدرا درباره‌ی علم‌النفس، حرکت جوهری و اعیان ثابته، هریک به‌نحوی بر منطق معنی از عالم حس یا عالم خیال و عقل مؤثر است و پشتوانه‌های هستی‌شناختی تأویل متن را به‌خوبی تبیین می‌کند. در این مقاله، تأثیر مبانی و آرای صدرا بر معنای متن استنباط شده و همراه با نمونه‌هایی از متونی آمده است که صدرا از آن‌ها معانی خاصی را استخراج کرده یا تطبیق صورت داده است. این مقاله که با روش توصیفی – تحلیلی همراه با تطبیق بر تفاسیر (تأویل‌های) صدرا تألیف شده است، قابلیت فلسفه‌ی صدرایی در توسعه‌ی معانی حاصل از متن را نشان می‌دهد و منطق تأویلات او را از زاویه‌ی یادشده بیان می‌کند.

یکی از آثار خطی ابن‌سینا، رساله «المجالس السبعة فی البدو و الاعادة» است. ابن‌سینا در این رساله، در جواب سؤالات ابوالحسن عامری، یکی از مسائل محوری فلسفه؛ یعنی صدور کثرت از وحدت و نیز سیر صعودی خلقت را تبیین کرده است. او معتقد است با افاضه‌ی أمر از مبدأ اول، عقل ابداع می‌شود و به‌واسطه‌ی عقل، نفس انشاء می‌شود و از نفس، طبیعت اختراع می‌شود و از طبیعت در اثر حرکت از نقطه در سه جهت، جسم تحقق پیدا می‌کند و سیر نزولی خلقت پایان می‌پذیرد و با اولین ترکیب اجسام، سیر صعودی موجودات آغاز می‌شود. با تحریک طبیعت درجسم، نبات، حیوان و انسان حاصل می‌شود. انسان نیز چون نفس ناطقه دارد، در ابتدا به‌صورت عقل هیولانی بوده و با تکامل عقل به مرحله‌ای ارتقا می‌یابد که به همه‌ی معانی و علوم احاطه پیدا می‌کند و عقل فعال نامیده می‌شود. دلایل بسیاری وجود دارد که سندیّت این رساله را مدلّل می‌کند و هویت سؤال‌کننده را ابوالحسن عامری معرفی می‌کند. این مقاله با بررسی سندیت و ارائه گزارش محتوایی رساله، به دنبال معرفی آن به جامعه‌ی علمی است.