جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از آثار مهدوی فضل بن شاذان، به‌ جز اشاراتی که کتب فهارس به‌ عنوان آنها داشته‌اند، روایاتی نیز در آثار متأخر از او به دست ما رسیده است. با بررسی این منقولات در آثاری همچون الارشاد شیخ مفید، الغیبة شیخ طوسی، سرور اهل الایمان سید نیلی، کفایة المهتدی میرلوحی و المحتضر ابن‌حلی، از مجموع پنج کتاب اثبات الرجعة، الرجعة، حذو النعل بالنعل، القائم و الملاحم فضل با موضوع امام مهدی j، فقط کتاب اثبات الرجعة هویت تاریخی می‌یابد و اصالت و اعتبارش اثبات می‌شود. از کتاب القائم نیز فقط با اشاره ابن‌حلی در کتاب المحتضر اطلاع مختصری یافته‌ایم و از سه کتاب الرجعة، حذو النعل بالنعل و الملاحم اثری در دست نیست. کتاب الغیبة للحجة و کتاب الحجة من ابطاء القائم او نیز اصالتی ندارد، بلکه برخی از علمای متأخر، همچون محدث نوری، به فضل نسبت داده‌اند. در بین کتبی که روایات فضل را نقل کرده‌اند، برخی همچون طبرسی در اعلام الوری و خاتون‌آبادی در الاربعین نیز بدون اشاره به منبع واسطه، روایات اثبات الرجعة را به ‌واسطه دو منبع اصلی نقل روایات او (الغیبة و کفایة المهتدی) انتقال داده‌اند.با بررسی روایات مهدوی منقول از فضل بن شاذان در آثار متقدمان، از بین پنج کتاب منسوب به وی در فهارس، نشان می‌دهیم که فقط اثبات الرجعة موجودیت خارجی دارد.

جیمز بلامی، استاد اسبق ادبیات عرب در دانشگاه میشیگان و از بزرگترین مدعیان «نقد متنی» و اصلاح متن رسمی قرآن، با استناد به روایتی ازامام علی علیه السلام مبنی بر این که ایشان پس از استماع آیۀ 29 سورۀ مبارکۀ واقعه «و طلح منضود» وجود کلمه «طلح» را در قرآن‌کریم استبعاد نموده و علی­رغم درخواست راوی، تغییر قرآن را مخالف مصلحت دانسته‌اند، این روایت را حمل بر وجود قطعی اغلاط، در متن قرآن نموده، و معتقدند به طور خاص مفسران از صحابه، از جمله امام علی علیه السلام وجود اغلاط در متن قرآن کریم را قطعی می‌دانستند. از آنجا که روایت مذکور، یکی از دلایل جیمز بلامی جهت تأیید پیش­فرض وجود اغلاط در قرآن کریم است، پژوهش حاضر به بررسی سندی ودلالی آن می­پردازد تا نشان دهد استناد به آن، تا چه میزان علمی و قابل وثوق است. برای این منظور، از منابع معتبر و دسته اول تفسیری، رجالی و تاریخی استفاده شده و به اقوال قرآن­شناسان شهیر اسلامی نیز توجه شده است. ضمناً از آنجا که مسئلۀ وجود اغلاط قرآنی، امری بسیار مهم است و آثار بس خطیری در پی دارد، باید دید دلایل جیمز بلامی، دارای دقت و استحکام علمی هست یا ادعای او پیش­فرض نادرستی است که فاقد دلایل کافی است و در نتیجه، استدلالات بعدی او و اصلاحاتی که ارائه می‌دهد، مخدوش و غیر علمی است.

استاد دانشگاه تهران پنج پیامد را نتیجه نظریه سروش درباره قرآن دانست:” اولین پیامد نظریه دکتر سروش این است که ما نتوانسته‌ایم قرآن را جزماً به خدا انتساب دهیم. پیامد دوم منتسب کردن قرآن به خود پیامبر است، کاری که مشرکان هم انجام می‌دادند. پیامد سوم عدم تعیین مُعبر و در نتیجه ناکارمدی گفتمان تعبیر در مقابل گفتمان ظاهرگرایی و تأویل‌گرایی است. پیامد چهارم، نفی معجزات و امور خارق‌العاده در عالم تربیت است و پیامد پنجم این است که تمام اخلاقیات فردی و اجتماعی و عبادات زیر سؤال می‌رود و فرومی‌ریزد و این پیامد بسیار سنگینی است.”

در جوامع روایی، مجموعه‏‏ای از احادیث وجود دارند که بر اساس آن‌ها، آب، قلم، عقل، نور پیامبر اکرم۹، ارواح ائمه:، مشیت الهی و حروف معجم به ‌عنوان مخلوق اول معرفی‌شده‌اند که سبب تعارض ظاهری این اخبار است. در میان حدیث‌پژوهان دو رویکردِ جمع و نقد نسبت به این احادیث وجود دارد؛ جمع به این صورت که موارد مذکور، نام‏‏های حقیقتی واحدند و نقد به این صورت که مضمون یکی را تأیید و مدلول سایر موارد را ردّ کرده‏‏اند؛ امّا شواهد متعددی همچون معنای لغوی کلمه «اول» که مخلوقات مذکور در احادیث به آن توصیف ‌شده‌اند و کاربرد قرآنی - روایی آن، پذیرش هر دو رویکرد را با چالش روبه‌رو می‏‏کند. لذا در پژوهش حاضر جمع نوینی نسبت به این احادیث ارائه‌ شده است؛ به این نحو که مقصود از معرفی مخلوقاتی متنوع تحت عنوان مخلوق اول در روایات، اشاره به شرافت و اهمیت آن‌ها و ضرورت توجه مسلمانان به مصادیق مخلوق اول بوده و نه معرفی مخلوق نخستین.

در این مقاله رویکرد تفسیری واحدی نیشابوری (م.468 ق.) مفسّر شافعی در تفسیر البسیط و شیخ طوسی (م. 460 ق.) مفسّر شیعه در تفسیر التبیان به تفسیر به رأی بررسی می شود. این دو تن، از مفسّران قرن پنجم و تقریباً همزمان هستند. واحدی در این شیوه، آیات را بر اساس لغت، وجوه دلالت آن و علوم قرآنی تفسیر می کند. هم چنین در تفسیر اجتهادی خود به جمع بین تفسیر به رأی و تفسیر اثری می پردازد. وی در صورت تعارض، اولویت را به تفسیر اثری می دهد و یافته های تفسیر به رأی را بر اساس مستندات تفسیر اثری توجیه می کند. شیخ طوسی از روایات تفسیری چهار گونه استفاده می کند: استفاده تفسیری، تبیین معانی واژه ها، تبیین اِعراب آیات، استفاده کلامی. اجتهاد طوسی در این میان، جمع بین اقوال و روایات تفسیری به شیوه نقد برخی از آنها بر اساس روایات و تأیید یا تقویت بعضی دیگر است. شباهت ها و تفاوت این دو رویکرد در مقاله تبیین شده است.

ابوبکر احمد بن حسین خسروجردی بیهقی از محدثان و عالمان معروف اهل­‌سنت در قرنهای چهارم و پنجم قمری و دوران طلایی حدیث اهل­‌سنت است. وی از مروجان و احیاگران مکتب شافعی است و کتابهای «السنن الکبری»، «معرفة السنن و الآثار» و «السنن الصغیر» وی اعتبار والایی نزد اهل­‌سنت دارند. اثر دیگر وی «شعب الإیمان» است که با توجه به حدیث مهمی از پیامبر(ص)، در بیان تعداد شعبه‌های ایمان نوشته شده است. این کتاب جامعی از روایات اعتقادی و اخلاقی است که وی آن را با الهام از کتاب المنهاج حلیمی در ۷۷ باب تنظیم کرده است. از ویژگیهای برجسته آن، ذکر اسناد و طرق احادیث به همراه اشاره به طریق تحمل، نقد سندی و محتوایی احادیث، شناسایی احادیث جعلی و پرهیز از نقل آنها، تبویب و دسته­‌بندی احادیث و تبیین و توضیح آنها، بیان نکته‌های غریب الحدیثی، و ذکر پاره‌ای از گزارشهای تاریخی است که این اثر را از دیگر ‌آثار مشابه خود متمایز ساخته است.

تأثیرگذاری اسماء و صفات الهی در وقایع و امور عالم، ازجمله مباحث فلسفی و عرفانی است که متفکران علوم اسلامی با بهره از آیات و روایات، نظرات مختلفی را درباره آن ارائه نموده اند. واکاوی میزان و نحوه تأثیر و رابطه اسماء با یکدیگر از منظر علامه طباطبایی هدف این مقاله می باشد که با روش کتابخانه ای و تحلیل و توصیف مبتنی بر آن، ضمن بررسی آثار علامه، به نتایجی دست یافته که نشان می دهد آیات و روایات، علم به اسماء که تطابق مفاهیم با مصادیق خارجی آنها است را به ما می آموزند و اسماء و صفات الهی، با حدود و مراتب تأثیری که دارند، واسطه میان ذات حق و مصنوعات او می باشند. همچنین دیگر یافته های این نوشتار، اسماء و صفات را از سعه و ضیقی برخوردار می داند که سبب تفاوت و تمایز آثار آنها از یکدیگر گشته و این حقیقت را هویدا می سازد که اسم، هرقدر عمومی تر باشد، آثارش در عالم وسیعتر و برکات نازله از ناحیه اش بزرگتر خواهد بود.

یکی از وجوه اعجاز قرآن که در کتابهای تفسیر و علوم قرآنی مورد بحث واقع شده، اعجاز محتوایی است که در نگاه عده ای از آنان به اعجاز معنوی نیز تعبیر شده است. اعجاز محتوایی مرتبط با درون مایه قرآن است و توجه به آن در اثبات حقانیت این کتاب الهی نقش بسزایی دارد. به عقیده برخی قرآن پژوهان، نقطه پیدایش این نوع اعجاز ، قرن اول هجری توسط امام علی(ع) بوده و سیر طرح مباحث گوناگون در باره ی آن تا به امروز به صورت صعودی ادامه داشته است؛ به بیان دیگر، نگاه دانشمندان در دوره متقدمان به اعجاز محتوایی کم دامنه تر نسبت به دوره متاخران بوده است. در دوران معاصر این توجه بیشتر شده و غالب نظریه پردازی ها از جانب مفسران شیعه در چند بخش بر مولفه هایی نظیر عدم وجود اختلاف در قرآن، اخبار غیبی که نسبت به برخی وقایع یا افراد به وقوع پیوسته ، معارف قرآنی، گزارش‌های علمی، جامعیت قرآن، معانی بلند عرفانی و بطون قرآن مطرح می شود. بنابراین این نوشتار میکوشد با رویکردی تحلیلی-توصیفی به بررسی اعجاز محتوایی و مولفه های آن در نگاه فریقین در سیر اعصار بپردازد.

در این مقاله، آیاتی که علی بن احمد واحدی نیشابوری شافعی مفسر قرن پنجم (م. 468ق) در تفسیر البسیط بر اساس روایات وارده، شأن نزول آن ها را پیرامون فضائل اهل بیت: می داند، مورد بررسی قرار گرفته و به دو دسته تقسیم شده اند: گروه اول آیاتی که تنها در شأن اهل بیت: نازل شده است مانند آیه مباهله، آیه نجوی، آیه اطعام و آیه سقایه الحاج. گروه دوم آیاتی که به عقیده واحدی در شأن اهل بیت و دیگران نازل شده است مانند آیه تطهیر و آیه ولایت. بر خلاف برخی از نویسندگان اهل تسنن واحدی به جایگاه والای اهل بیت پیامبر6 در قرآن اعتراف دارد. نگارندگان در این مقاله به مطالعه تطبیقی بین دیدگاه های واحدی با شماری از دانشمندان اهل تسنن و تشیع پرداخته اند.

قرآن بسندگان برای ردّ حجیت سنت پیامبر6، به دلایلی استناد کرده اند که یکی از آنها، وحیانی نبودن سنت نبوی است. اینان وحیانی نبودن سنت نبوی را بر پایه فرضیاتی بنیان نهاده اند که عبارتند از: اعتقاد به عدم عصمت پیامبر6، اعتقاد بر ملزم نبودن مسلمین به اطاعت از رسول خدا6 و عدم منبعیت و مصدریت سنت برای دین اسلام. لکن با دلایل عقلی و نقلی، عصمت پیامبر6 اثبات می شود؛ بسیاری از آیات قرآنی نیز بر الزام مسلمین در اطاعت از پیامبر اکرم6 حکایت دارد. منبعیت و مصدریت سنت برای اسلام نیز بنا بر عصمت پیامبر6 و ماهیت علمی ایشان، عقلا جایز بوده و برخی آیات قرآنی نیز بر استقلال سنت در تشریع، صحّه گذارده است. بنابراین پندار وحیانی نبودن سنت نبوی قابل پذیرش نیست.